جغرافیای ناهمواری‌های دیلمان

نیما فرید مجتهدی

مسعود سلیم‌پور عضو گروه کوه‌نوردی تیلار رشت

پوریا فتحی عضو گروه کوه‌نوردی گیله‌وا لاهیجان

در این پژوهش، نگاهی گذرا به جغرافیای کوه‌های سرزمینِ کوهستانیِ دیلمان شده است. مطالعه بر مبانی بازدید میدانی، به بررسی و ثبت موقعیت جغرافیایی کوه‌های منطقه‌ی دیلمان می‌پردازد. سرزمینِ دیلمان به دلایل زیادی با کوهستان پیوندی دیرینه دارد. سیمای سرزمین در این منطقه در شیوه‌ی معیشت گالشی و کلایه‌ای این مردمان تاثیرگذار بوده است. ویژگی جغرافیایی خاص این منطقه‌، که به شکل دشت و تپه‌ماهورها، در میان قللی است که از تمامی جهت‌های جغرافیایی به مناطق اطراف مسلط است، در طول تاریخ یکی از عوامل بوده که بستر مساعدی در جهت رشد و تعالی تمدن دیلمان را فراهم کرده است. پژوهش‌های جغرافیایی به معنای عام، علیرغم شهرت و مورد توجه بودن این جایگاه، در این منطقه کم بوده است. این مطالعه سعی داشته که بخشی از خلاء موجود در این زمینه را بکاهد.

روش تحقیق :
این مطالعه بر مبنای تحقیقی میدانی در مناطق کوهستانی دیلمان انجام شده است. محدوده‌ی مطالعه مبتنی بر جغرافیای سیاسی بخش دیلمان ِشهرستان سیاهکل است. جهت ترسیم نقشه‌ها و بررسی توپوگرافی و زمین‌شناسی منطقه، از نقشه‌های توپوگرافی ۱:۲۵۰۰۰ سازمان نقشه‌برداری و ۱:۵۰۰۰۰ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح منطقه مورد مطالعه و نقشه‌ی ۱:۱۰۰۰۰۰ سازمان زمین‌شناسی استفاده شده است.

موقعیت جغرافیایی منطقه‌ی دیلمان:
سرزمین دیلمان، منطقه‌ای کوهستانی در شرق گیلان است(شکل.۱). هرچند در برهه‌های زمانی مختلف محدوده‌ی جغرافیایی این سرزمین بر مناطق مختلفی از البرز و حاشیه‌ی جنوبی آن نیز اطلاق می‌شده است. با این حال امروزه این منطقه بر بخش کوچکی از رشته‌ کوه‌های البرز منطبق است. امروزه محدوده‌ی سیاسی دیلمان منطبق بر یک بخش و یک دهستان است. بخش دیلمان شامل دهستان‌های پیرکوه و دیلمان است. با این حال محدوده‌ی سیاسی فعلی با جغرافیای سیاسی فعلی مورد قبول مردم منطقه نیر هماهنگی دارد. بخش دیلمان از شمال به بخش‌های اطاق‌ور و مرکزی سیاهکل، از غرب به بخش‌های رحمت‌آباد بلوکات و خورگام در شهرستان رودبار، از جنوب هم مرز بخش عمارلو شهرستان رودبار و از شرق نیز با بخش‌های رحیمآباد شهرستان رودسر و رانکوه لنگرود هم‌جوار است. از لحاظ مناطق تاریخی این منطقه از شمال با سیاهکل، از شرق با مناطق اشکور، شمال‌شرق با منطقه‌ی سمام و از جنوب به منطقه‌ی تاریخی عمارلو، خورگام هم مرز است. این منطقه‌ی جغرافیایی مسکن مردمانی یکجانشین (کلایه‌ی-روستای) است که به کشت گندم، جو، عدس و … و دام‌دارانی (گالش‌ها) که در بلندای کوه‌های آن به رمه‌گردانی مشغول هستند. جغرافیای طبیعی و آب‌وهوای آن به مقدار زیادی در نوع معیشت و زندگی مردمان این دیار تاثیر‌گذار بوده است. چشم‌انداز و مناظر جغرافیایی این بخش از گیلان به دلیل توپوگرافی و شرایط جغرافیایی با بسیاری از مناطق مشابه کوهستانی گیلان متفاوت است. بخش‌های بزرگی از سرزمین فعلی دیلمان منطبق بر مناطقی به نسبه هموار و تپه‌ ماهوری به همراه دشت‌هایی است توسط مناطق ارتفاعی محدود شده است. شیب عمومی منطقه به سمت جنوب است. این عارضه‌ی فلات گونه در تمامی جهت‌های جغرافیایی به مناطق پستی منتهی می‌شود(شکل.۲). از جهت شمال پس از گذر از خط‌الراس شمالی، دامنه‌های آن با شیبی به نسبه تند، به جلگه‌های کم ارتفاع سیاهکل ختم می‌شود. از سمت شرق، با کاهش ارتفاع مشخص دره‌ی چاک‌رود به مناطق اشکور، از جنوب توسط دره‌ی بزرگ شاهرود محدود شده، از سمت غرب دره‌ی زمین‌ساختی سپیدرود آن را محدود ساخته است. تمامی منطقه‌ی دیلمان در حوضه‌ی آبریز چاک‌رود، یکی از شاخه‌های اصلی رودخا‌نه‌ی پل‌رود قرار گرفته است.

جغرافیای ناهمواری‌های دیلمان

دعاکوه:
دعاکوه جنوبی‌ترین کوه در منطقه‌ی دیلمان است. این کوه مرز جغرافیایی بین مناطق جنوبی رودبار و دیلمان با منطقه‌ی الموت و دره‌ی شاهرود محسوب می‌شود. این کوه با عرض شمالی “‌۵۲´‌۴۰°۳۶  و طول شرقی “۲۹´‌۰۴°۵۰‌، یکی از جنوبی‌ترین کوه‌های شرق استان گیلان است. دعاکوه دارای دو قلّه‌ی بزرگ و کوچک به نام‌های پیله‌دعاکو و کوچ‌دعاکوه و ارتفاع قله‌ی اصلی آن ۲۸۱۵ متر است. کوه دارای روندی غربی-شرقی است. در دامنه‌های جنوبی این کوه حاجت‌خانه‌ای وجود دارد که چوپانان منطقه در آن به نذر و نیاز می‌پردازند (جکتاجی،۱۳۸۷ :۶۰). این کوه در مرز بین دهستان پیرکوه و کلیشم قرار دارد. روستای کُمنی بزرگ‌ترین روستا در شمال و روستای نوده در جنوب‌غربی آن واقع شده است. سراهای گالشی گَرزه، سُخانیان، اسب‌دیل، سُمام، چاله و شِرپاد در شمال، سَلَخ و سفیدخانی در شرق، سی‌پان و پَس‌نساء در جنوب آن قرار دارند. از سوی دیگر دو مجموعه‌ی سرای معروف به نیاوک و اوبه، مربوط به مردم نوده و انبوه، در دامنه‌های شمالی آن قرار گرفته است. گردنه‌ی‌ زردکان که مسیر جاده‌ی نوده به کُمنی از آن می‌گذرد، از غرب این کوه عبور کرده است. جنس سازندهای این کوه از آهک ضخیم و خوب لایه‌بندی شده‌ی خاکستری تیره مربوط به دوره‌ی پرمین شکل گرفته است. چشمه‌های شرپات دره، تنبان بُن چشمه، ولگاسر چشمه در دامنه‌ی شمالی، سیاه کمر در دامنه‌ی شمال‌غربی، جونده چال چشمه و سی‌پان چشمه در دامنه‌ی جنوبی، دجار دره چشمه و کبود چشمه در دامنه‌ی شمال‌شرقی آن قرار دارند. این کوه از سرچشمه‌های اصلی رودخانه‌ی چاک‌رود دیلمان است. بخشی از آب رودخانه‌ی‌ شاهرود هم از دامنه‌های جنوبی دعاکوه تأمین می‌شود که یکی از شاخه‌های آن رودخانه‌ی سرده‌رود است که در جنوب روستای نوده و در میان باغ‌های انار آن، به رودخانه‌ی شاهرود متصل می‌شود. در سمت جنوب این کوه، چشم‌اندازی زیبا از درّه‌ی شاهرود و جنگل‌های اورس در دسترس است.

دُرفک:
شاید به توان درفک را معروف‌ترین کوه‌ی منطقه‌ی دیلمان دانست. یکی از مهم‌ترین و راحت‌ترین مسیرهای دسترسی به قله‌ی درفک مسیر شاه‌ شهیدان است. این کوه با ارتفاع ۲۷۱۴ متر در موقعیت جغرافیایی “۲۵ ́ ۵۳  °۳۶  عرض شمالی و “۵۷ ́ ۴۲ °‌۴۹ طول شرقی در جنوبِ استان گیلان در محدوده‌ی شهرستان رودبار و سیاهکل قرار گرفته است. کوه دارای روندی شمال‌غربی-جنوب‌شرقی است. هرچند ارتفاع این کوه ۲۷۱۴ متر است و با بلندترین قله استان گیلان با ارتفاع ۳۷۰۳ متر، اختلاف ارتفاعی ۱۰۰۰ متری دارد، اما با این حال، در باور بسیاری و در برخی منابع مکتوب، درفک را بلندترین کوه استان گیلان به شمار می‌آورند. ‌این کوه میان شهر‌های رشت (‌جنوب‌شرقی)، سیاهکل (‌جنوب‌غربی)، دیلمان (‌غرب) و رودبار (‌شمال‌شرقی) قرار گرفته است‌. روستاهای بسیاری در دامنه‌های این کوه قرار دارند که از مهم‌ترین روستاهای اطراف آن می‌توان از روستاهای شاه‌شهیدان در جنوب‌شرقی، آلوکلا، فی‌آب، شهربیجار در شمال، حلیمه‌جان، دیلما‌سرا، در شمال‌غربی، شهران، شیرکوه در غرب، راجعون، سی‌دشت، رشی در جنوب و جنوب‌غربی نام برد. از ییلاق‌ها و سراهای گالشی مشهور آن می‌توان به لارنه، جیرانی، سیاه‌دره، پنش، پیتار‌دیل، دشت‌دامان در دامنه‌های جنوب‌غربی، نورالعرش‌، سیاه‌دشت‌بن، چی‌چال، وته‌بن، اروه‌ناب در دامنه‌ی جنوبی و جنوب‌شرقی، کل‌چوله، اشتنیف، کبترخانی، تیته‌سرا در دامنه‌ی شمالی و سی‌سر، شکارپشته، گاواسکیز، کیفت، کل‌کوله‌سر، مینه‌سرا و ده‌ها محل دیگر اشاره کرد. جنس سازندهای زمین‌شناسی بدنه‌ی اصلی کوه از سنگ آهک فسیل‌دار خاکستری ژوراسیک و آهک اوربیتولین‌دار کرتاسه شکل گرفته است. در بسیاری از منابع مکتوب دو اشتباه‌ی عمده و رایج در زمینه‌ی کوه درفک وجود دارد. مورد اول اینکه این کوه بلندترین کوه محدوده سیاسی گیلان است و دوم اینکه این کوه آتشفشان است. از دلایلی که سبب شده درفک را بلندترین کوه گیلان و یا آتشفشان به نامند، شاید به توان دلایلی را برشمرد. شکل ظاهری کوه درفک بدون تردید از بزرگ‌ترین عوامل به وجود آورنده‌ی این تصور بوده است. از یک سو، قرارگیری این توده‌ی کوهستانی با ارتفاع ۲۷۰۰ متری در حاشیه‌ی جلگه مرکزی گیلان که ارتفاعی کمتر از ۱۰۰ متر دارد و وجود دره‌ی سفید‌رود در حاشیه‌ی غربی آن، با ارتفاع حدود ۱۰۰ و همچنین عدم وجود کوه‌پایه‌های در حد فاصل این عوارض جغرافیایی، سبب ایجاد اختلاف ارتفاعی ۲۵۰۰ متری به سمت جلگه‌ی گیلان و دره‌ی سفیدرود شده است. این حال منفرد با ظاهری صخره‌ای برای بیننده تداعی تصویر یک آتشفشان را می‌کند. علاوه بر این عملکرد گسل‌های راندگی که دامنه‌ی شمالی این کوه را متاثر ساخته و رخ‌نمون گسترده سنگ‌های آهکی در این کوه، سبب شکل‌گیری دیواره‌های پرشیب این توده کوهستانی به سمت مناطق پست حاشیه‌ شده است، که عمدتاً دارای اختلاف ارتفاعی در حدود ۱۰۰۰ متر از خط‌الراس تا پای دیواره است. علاوه بر این، تنها همین حالت توده‌ای مسبب این امر نبوده‌ بلکه حالت فرو افتاده قله‌ی درفک عاملی دیگر در القای این تصور بوده‌، وقتی بازدیدکننده‌ای به قله کوه درفک می‌رسد با یک فرو‌افتادگی وسیع طبیعی که شباهت زیادی به تصویری که از یک آتشفشان در ذهن داشت برخورد می‌کند، به همین دلیل بسیاری به غلط، وجود این فرورفتگی را بر روی قله‌ی درفک، نشانی از آتشفشان بودن آن می‌دانند. مخصوصاً با توجه به اینکه سه آبگیر نیز در قله کوه وجود دارد. در حالیکه مطالعه زمین‌شناسی و زمین‌ریخت‌شناسی این توده کوهستانی نشان از برداشت اشتباه این تصور دارد. قله‌ی درفک به دلیل آهکی بودن و عملکرد فرسایش آهکی، دارای غارهای زیادی از جمله غار برف چال درفک، غار نورچشمه‌ی دیورش و ده‌ها غار عمودی و افقی است که نام خاصی ندارند. دامنه‌های شمالی، غربی و جنوبی این کوه حوضه‌ی آبریز رودخانه‌های زیلکی، دوآب، فرارود، خرشکه‌رود و سیاه‌رود است که زیر حوضه‌ی رودخانه‌ی سفید‌رود، بزرگ‌ترین رودخانه‌ی گیلان می‌باشند‌‌ و دامنه‌های شرقی این کوه حوضه‌ی آبریز رودخانه‌ی چاک‌رود محسوب می‌شود که به ‌پل‌رود دومین رود پرآب گیلان جاری می‌شود.

ناتش‌کوه:
هرچند قله‌ی ناتش‌کوه از لحاظ جغرافیایی، سیاسی و تاریخی کوهی از منطقه‌ی سمام و املش محسوب می‌شود ولی به دلیل اینکه این کوه در مرز جغرافیایی و حد نهایی دیلمان با مناطق ییلاقی املش قرار رفته است و  عارضه‌ای جغرافیایی مهمی در این بخش از دیلمان محسوب می‌شود در توضیحات جغرافیای ناهمواری‌های دیلمان به آن پرداخته شده است. موقعیت این کوه برابر با “۵۲٫۵´‌۵۵°۳۶  عرض شمالی و “‌۳۷٫۴ ´‌۰۱°‌۵۰  طول شرقی که با ارتفاع ۲۴۲۶ متر بلندترین کوه منطقه‌ی سمام و املش است. روند عمومی خط‌الرأس آن غربی-شرقی است،  هرچند از قلّه به سمت شرق، ادامه‌ی یال آن جهت جنوب‌‌شرقی پیدا کرده و تا حوالی شمال‌شرقی روستای اُمام کشیده می‌شود. سراهای چوپانی سیّدسرا‌، شیرچاک، سیاه‌کوه، مَرس‌چال، لتا‌کو و بهارکشه، به ترتیب در دامنه‌های جنوبی آن از غرب به شرق و سراهای چوپانی سیاه‌خونی، کوسول‌سرا، تاریک‌سرا، خوروش‌سر، لاپوون، قاضی‌دشت، چاکِ‌دشت و شاوون‌سرا، در دامنه‌های شمالی آن قرار گرفته‌اند. چاکِ‌‌دشت یکی از وسیع‌ترین دشت‌های میان‌کوهی منطقه، در دامنه‌های شمالی و روستاهای شی، مربو، لرود، امام و ملکوت در دامنه‌های جنوبی قرار گرفته‌اند. هم‌چنین جاده‌ی امام به خسیب‌دشت از دامنه‌های غربی کوته‌سرا می‌گذرد. خط‌الرأس این کوه از رسوبات آهکی کِرِم تا خاکستری مربوط به دوره‌ی کرتاسه است و خط‌الرأس جنوبی در ارتفاعات پایین‌تر و به سمت شمال دامنه‌ها، از سازندهای آتشفشانی کرتاسه تشکیل شده است. دامنه‌های شمالی ناتش کوه نسبت به دامنه‌های جنوبی از شیب هموارتری برخوردار است. دامنه‌های شمالی آن توسط لغزشی قدیمی متاثر شده است به طوری که منظر این کوه از دامنه شمالی کاملاً مشخص است. چشمه‌های بسیاری در اطراف کوه ناتش کوه وجود دارند. از شرق به غرب در دامنه شمالی این چشمه‌ها عبارتند از پرده دره چشمه، لوزان، کش چشمه، ماه خان، کوتی سره، گولیسک، ناتشکوه، بالانبر چشمه و در دامنه جنوبی از غرب به شرق این چشمه‌ها عبارتند از روباری چشمه، خندی سره چشمه، ربا چشمه، سرتله چشمه، لیسین چشمه، ملیس چشمه، سقل خانی، سیاه کوه چشمه، کفترخانی، سفیدچشمه، خوش خانی. دامنه‌های شمالی این کوه سرچشمه رودخانه‌ی شلمان‌رود و دامنه‌های جنوبی آن حوضه‌ی آبریز چاک‌رود (پل‌رود) است. از ویژگی‌های بارز ناتیش‌کوه پوشش گیاهی تنک و خشکی مشخص دامنه‌های جنوبی آن است.

فیروزکوه‌– کل‌مازی:
فیروزکوه به ارتفاع ۲۲۹۰ متر، با موقعیت جغرافیایی “۵۴´۰۵°۵۰ طول شرقی و “۳۳´۴۷°‌۳۶ عرض شمالی، در جنوب‌شرق گیلان در منطقه‌ی جغرافیایی پیرکوه بخش دیلمان قرار گرفته است. این کوه به شکل توده‌ای منفرد در حاشیه‌ی جنوبی دری چاک‌رود دیلمان خودنمایی می‌کند. این کوه نیز هموچون کوه ناتش کوه در حاشیه‌ی شرقی محدوده‌ی گسترش منطقه دیلمان هم مرز با مناطق غربی اشکورو مناطق جنوبی سمام (املش) قرار گرفته است. روستاهای گورج، کلام‌رود، سیاه‌استخر و موسی‌کلایه در دامنه‌های شمالی، روستاهای یسن، جیر‌وسمه‌جان و جؤروسمه‌جان‌ در دامنه‌های غربی ـ‌ جنوب‌غربی، روستای جاران در جنوب و روستای پی‌نود در دامنه‌ی جنوب‌شرقی این کوه قرار گرفته‌اند. از سراهای گالشی آن می‌توان از کوچه‌لان، زاکام‌، کل‌مازی، زنش‌ و سیاه‌برار نام برد. شکل این کوه به صورت هلالی با قوس جنوب‌سو است،  که یال شرقی آن از جنوب روستای گورج با سمت جنوب‌غربی تا محل رأس قوس که قلّه‌ی اصلی بر آن قرار دارد، امتداد یافته است. محل این قوس در شمال دام‌داری زنش است و از همین محل یال با جهت شمال‌غربی تا جنوب روستای موسی‌کلایه کشیده شده است. این یال بخش غربی هلال را تشکیل می‌دهد. عامل زمین‌ساخت نقش اصلی را در شکل‌گیری این توده‌ی کوهستانی دارد. فیروز‌کوه در اصل یک ناودیس معلق خوابیده است. خط‌الراس کوه از مجموعه‌ای از سازندهای زمین‌شناسی از جمله، آهک حجیم خوب لایه‌بندی شده خاکستری تا کرم دوره‌ی ژوراسیک (خط‌الراس اصلی از این سنگ‌ها تشکیل شده است)، سنگ‌های آذرآواری شامل توف، توفیت و … دوره‌ی تریاس و تناوبی از سنگ‌های آهکی، ماسه‌سنگ و کنگلومرای دوره‌ی کرتاسه تشکیل شده است. قربک چشمه، ناودار چشمه، هفت چشمه در دامنه‌ی شمالی، مین چشمه، آب خوره کش چشمه، سفیدچشمه در دامنه‌های شمال شرقی، شمالی و شمال غربی قرار گرفته‌اند. زنش گردن، مال چشمه، در دامنه‌ی جنوبی و پاچال کند سر در دامنه‌ی جنوب‌شرقی‌، سفید گل، گرد زمین چشمه در دامنه‌ی جنوب شرقی قرار گرفته‌اند.
این کوه یکی از سرچشمه‌های رودخانه‌ی چاک‌رود است. از جاذبه‌های این کوه، منشورهای بازالتی، وجود درختان کهنسال مازی (بلوط)، بقعه‌ی امام‌زادگان کنعان، برهان و عمران، مناظر بی‌بدیلی از درّه‌ی چاک‌رود و مناطق غربی اشکور است.

شاه‌نشین:
شاه نشین یکی از قله‌های موجود بر روی خط‌الراس سراسری شمالی فلات دیلمان است. این کوه که مسلط به مناظر جاده‌ی سیاهکل- دیلمان است. با شیبی تند به جنگل‌های حوضه‌ی آبریز زیلکی می‌پیوندد. موقعیت جغرافیایی آن برابر با  “۰۵٫۳‌‌´‌۵۵ °‌۳۶  عرض شمالی و “۰۴٫۲‌‌´‌۵۲°‌۴۹ طول شرقی است. ارتفاع این قله‌ی زیبا ۱۹۴۹ متر است. آبادی‌های سوفیان سر، سیا خانی، جیر پَش و جؤر پَش، به ترتیب از شرق به غرب در دامنه‌های جنوبی آن قرار گرفته‌اند. در شمال آن آبادی‌های لارخانی، آتشگی و آبی نام قرار گرفته‌اند. آبادی‌های چوپانی گلی سرا، چرده سرا، در دامنه‌های شمالی آن قرار گرفته‌اند. جنس سازندهای این کوه از سنگ آهک فسیل‌دار خاکستری رنگِ ژوارسیک تشکیل شده است. به دلیل جنس سازندهای زمین‌شناسی تشکیل دهنده‌ی این کوه، عوارض ناشی از انحلال آهک در این توده‌ی کوهستانی به خصوص در حوالی خط‌الراس آن مشاهده می‌شود. از جمله این عوارض زمین‌ریخت‌شناسی دولین‌ها هستند. چشمه‌های شاه‌نشین، سوداران، منگل داران، لولک دره در دامنه‌های جنوبی آن جاری هستند. دامنه‌های جنوبی این کوه سرشاخه‌های رودخانه‌ی چاک‌رود دیلمان و دامنه‌های شمالی سرشاخه‌های رودخانه‌ی زیلکی را شکل می‌دهند.

تالش‌کول:
این کوه در موقعیت جغرافیایی ” ۵۱٫۷  ´۵۳  °۳۶  عرض شمالی و”‌۲۷٫۸  ´۴۹ °‌۴۹  طول شرقی قرار گرفته است. ارتفاع این کوه ۱۹۳۹ متر است. آبادی‌های تالش‌کوه و پیل‌بور در دامنه‌های جنوبی این کوه قرار دارند. زائو سرا در دامنه‌های شمالی قرار گرفته‌ است. دره‌ی چخماق در دامنه‌های غربی آن قرار گرفته است. کوه دارای روندی شمال‌شرقی-جنوب‌غربی است. جنس سازندهای آن از سنگ آهک فسیل‌دار خاکستری رنگ ژوارسیک تشکیل شده است.چشمه‌های گرجه آوه، مئن چشمه، سیاه چشمه، سفیدخاک، شیخ چشمه در دامنه‌ی جنوبی آن قرار گرفته‌اند. دامنه‌های جنوبی این کوه سرشاخه‌های رودخانه‌ی چاک‌رود دیلمان و دامنه‌های شمالی سرشاخه‌های رودخانه‌ی زیلکی را شکل می‌دهند.

نیمرخی از فلات دیلمان در مسیر تالش‌کول به سمت جنوب.

اسپابزول(اسپهبدان):
موقعیت این کوه برابر با “۵۳٫۶‌´‌۵۲ °۳۶ عرض شمالی و “۵۸‌ ´۴۵‌ °۴۹ طول شرقی است. ارتفاع کوه برابر با
۲۱۹۵ متر است. آبادی‌های ونیس‌بن،  اسپهبدان و شاه شهیدان در دامنه‌ی جنوبی این کوه قرار گرفته‌اند. آبادی‌های چوپانی کل چوله، میانه سرا، لارخانی(با لاری‌خانی مسیر سیاهکل اشتباه گرفته نشود)، تی شین بن در دامنه‌ی شمالی آن قرار گرفته‌اند. روند کشیدگی خط‌الراس آن شمال‌شرقی-جنوب‌غربی است. در دامنه‌های غربی آن روند سراسری خط‌الراس شمالی فلات دیلمان، که از گردنه‌ی لارخانی-اسپیلی تا اینجا، شمال‌شرقی-جنوبی غربی بوده است، با خمشی مشخص تغییر مسیر داده و به جهت جنوب‌شرقی-شمال‌غربی به سمت قله‌ی ریزشی درفک کشیده می‌شود. جنس سازندهای این کوه از جنس سازندهای آن از سنگ آهک فسیل‌دار خاکستری رنگ ژوارسیک تشکیل شده است. غار زیبای اسپهبدان در آن قرار گرفته است. دامنه‌ی جنوب‌شرقی آن توسط لغزشی عظیم متاثر شده است. علاوه بر این به دلیل سیمای صخره‌ای آن مواد حاصل از ریزش در جای جای دامنه‌ی شمالی و پای کوه آن مشخص است. در دامنه‌ی جنوی آن دهنه‌ی غار اسپهبدان، قرار دارد. این کوه آخرین قله‌ی مستقل از قلل سه گانه‌ی خط‌الراس شمالی فلات دیلمان است که به توده‌ی کوهستانی درفک متصل شده است. دامنه‌های جنوبی این کوه سرشاخه‌های رودخانه‌ی چاک‌رود دیلمان و دامنه‌های شمالی سرشاخه‌های رودخانه‌ی زیلکی را شکل می‌دهند.

سیدسرا:
اگر گردنه‌ی اسپیلی-لارخانی را به عنوان فرود در خط‌الراس شمالی دیلمان مبنا قرار دهیم. ادامه‌ی خط‌الراس شمالی دیلمان به سمت ناتش کوه بعد از فرازش در این منطقه ابتداً به یک فرود دیگر در منطقه‌ی شمال نیاول می‌رسد. ابتدای فرازش دوباره‌ی این خط‌الراس کوهِ سیدسرا است. این کوه که نمای آن از مسیر دیلمان-پیرکوه در سمت شمالی پرابهت است با پوشش درختی مازوی که بر روی قله‌ی آن در جوار بقعه سید ابراهیم وجود دارد قابل شناسائی است. موقعیت این کوه برابر با ´ ۳۳″  ۵۴‌ °‌۳۶ عرض شمالی و ” ۵۰٫۷´۵۹  °۴۹ طول شرقی و ارتفاع آن ۲۲۳۰ متر است. آبادی‌های گالشی پلت کوه، اوله دبی، سی سرا در دامنه‌ی شمالی، چمبل‌دشت، هندی سرا، در دامنه‌ی شمال‌شرقی، شیرچاک در دامنه‌ی شرقی آن قرار دارند. جنس سازندهای آن از سنگ آهک فسیل‌دار خاکستری رنگ ژوارسیک تشکیل شده است. غارها و دهلیزهای آهکی در جای‌جای دامنه‌ی شمالی آن مشاهده می‌شود. سنگ‌های دارای باورداشت‌های عروس و داماد ِمنطقه‌ی سمام در دامنه‌های شمال غربی این کوه قرار دارند. فعالیت‌های کندوکاو کارخانه‌ی سیمان دیلمان خسارت بزرگی به محیط زیست و چهر‌ه‌ی این کوه وارد کرده است. چشمه‌های کفترخانی در جنوب، جیر چشمه نیاول در دامنه‌ی جنوب‌غربی، گل‌گل چشمه و چاک چشمه در دامنه‌ی شمال‌غربی، جؤر چشمه و صحراخان، آب وگیر چشمه، راش توک چشمه، بره شی در دامنه‌ی شمال غربی قرار گرفته‌اند.

گرده کول:
موقعیت این کوه برابر با” ‌ ۵۸‌´ ۴۲ °‌۳۶ عرض شمالی و‌  “۵٫۵۶‌´ ۰۲ °‌۵۰ طول شرقی است. ارتفاع آن برابر با ۲۳۵۰ متر است. روستای کُمنی در دامنه‌های شرقی، آبادی‌های گالشیِ سیاه کوه و نساخانی در شمال، سنجاق دره در جنوب غربی، سخانیان در جنوب‌شرقی آن قرار دارند. جاده‌ای از حوالی آبادی کمنی تا قله‌ی این کوه کشیده شده است. بر فرازای این کوه بقعه‌ی معروف امام‌زاده ابوالحسن قرار گرفته است. چشمه‌‌ی انبلا مالگه در دامنه‌ی شمالی، امام‌زاده چشمه در جوار قله، میارخ دار بن و سنگ چشمه باجو در دامنه‌ی جنوبی و چشمه‌های حاشیه‌ی آبادی کمنی، شامل خوج داربن، جیر چشمه، جؤر چشمه، فشکام‌گر‌دره و… در دامنه‌ی شرقی آن قرار گرفته‌اند. زمین‌های حاشیه‌ی غربی کوه به نسبه هموار است و با شیبی تند به آبادی کُمنی مسلط است.

تورار:
موقعیت این کوه برابر با “۴۲ ´‌۴۵ ° ۳۶  عرض شمالی و “۹٫۱۸ ´‌۵۸ °‌۴۹ طول شرقی دارد. ارتفاع قله برابر با ۲۵۰۳ متر است. بقعه‌ی معروف امام زاده ابراهیم تورار در دامنه‌های شمالی این کوه قرار گرفته است. آبادی‌های جلیسه و چمچال در دامنه‌ی شمالی آن قرار گرفته‌اند. دکل صداوسیما بر روی آن قرار گرفته است. این کوه به همراه کوه لرینه مجموعه ناهمواری‌های جنوبی دیلمان را با مناطق ییلاقی عمارلو(کلیشم) شکل می‌دهند. آبادی‌های چوپانی گوهرچاک، سردآب، حاجی مالگه در دامنه‌ی شمالی آن قرار گرفته‌اند. روستای کلیشم در جنوب غربی، و آبادی ییلاقی آردِ سامان در دامنه‌ی جنوب شرقی آن قرار دارد. کوه از سازندهای با تناوب سیلتسون، ماسه سنگ، شیل و کنگلومرا دوره‌ی تریاس شکل گرفته است. در راستای همین خط‌الراس، کوه لرینه به سمت جنوب ‌شرقی قرار دارد. چشمه‌های قلعه گوهرچاک، ترگا گوهر چاک، سردآب سره چشمه در دامنه‌ی شمالی و هادی سره چشمه، رش خورک و ناصر چشمه در دامنه‌های شرقی آن قرار گرفته‌اند. دامنه‌های شمالی این کوه سرشاخه‌های حوضه‌ی چاک‌رود دیلمان و دامنه‌های جنوبی آن از سرشاخه‌های رودخانه‌ی شاهرود درگیلان محسوب می‌شوند.

سیاش:
موقعیت جغرافیایی آن برابر با  “۱۰٫۹ ´‌۴۷ °‌۳۶ عرض شمالی و” ۷٫۳۷ ´‌۵۲ °‌۴۹ طول شرقی است. ارتفاع آن ۲۲۹۳ متر است. آبادی‌های کوشل، کلاچ‌خانی، در دامنه‌های شمالی، چراکوه در دامنه‌های غربی، خُلش‌کوه در دامنه‌ی جنوب‌شرقی، زین‌پشته در دامنه‌ی شمال‌شرقی قرار گرفته‌اند. جاده‌ی چراکوه-خلشکوه از حاشیه‌ی جنوبی آن گذر می‌کند. این کوه هرچند دارای ظاهری به نسبه همواری و با دامنه‌های محدب و به نسبه کم شیب است. با این حال چون توده‌ای منفرد و کله قندی در میان دره‌های اطراف خودنمایی می‌کند. جنس سازندهای آن از عبارت از توف‌های داسیت-آندزیتی قرمز و خاکستری رنگ دوره‌ی ائوسن تشکیل شده است. دامنه‌های این کوه محل تابستان گذرانی احشام گالش‌های سیاهکل است. چشمه‌های روباری بو سرا، دره مئن چشمه، هفت چشمه، راه لنگه، دوز دره چشمه، گرمه چشمه، بزرگوار چشمه، نجف خان چشمه در دامنه‌های غربی، هلی دشته، سامان دره، در دامنه‌ی شمالی و آغوزدار ور چشمه، چالن چشمه، لرد چاک چشمه، تله بن پمه، آب خور چال چشمه در دامنه‌های شرقی آن واقع شده‌اند. این حوضه به طور کامل در حوضه‌ی آبریز چاک‌رود قرار گرفته است.

بشکافته سنگ:
موقعیت آن برابر با “۵۱‌ ´۵۰‌ °۳۶  عرض شمالی و “‌۰۸ ´‌۵۵‌ °۴۹ طول شرقی و ارتفاع آن ۱۶۹۰ متر است. هرچند نام نهادن به آن به عنوان کوهی منفرد و مستقل، مورد اختلاف واقع شود. با این حال، به دلیل اینکه این بخش  از منطقه‌ی دیلمان در کرانه‌ی شمالی چاک‌رود در فاصله‌ای کم، تا رسیدن به این توده‌ی سنگی عظیم، شیب زیادی می‌گیرد. دورنمای این منطقه از مناطق شمالی دیلمان، به شکل کوهی خودنمایی می‌کند. به دلیل جذابیت‌های دیداری و همچنین استفاده آن توسط صخره‌نوردان و سنگ‌نوردان در چند سال اخیر به شدت مورد توجه گروه‌های کوهنوردی و طبیعت گردی قرار گرفته است. آبادی‌های ملومه در دامنه‌ی شمال شرقی، گیسل در جنوب، باباولی در شمال غربی و تاریک دره در جنوب غربی آن قرار گرفته‌اند. جنس سازندهای تشکب دهنده‌ی این توده‌ی سنگی از توده نیمه آتشفشانی داسیت-آندزیتی تشکیل شده است. چشمه‌های چاک چشمه، جؤر چشمه، نادخان چشمه، گرمای پائین، در دامنه‌های شمالی، آقا چاکان، بشکاته سنگ، لواس محله، سنگ چشمه، جؤردار زمین، در دامنه‌ی جنوبی، تلم خانی در دامنه‌ی شرقی، جنگل چشمه ور سر دره چشمه در دامنه‌ی جنوب غربی آن قرار گرفته است. این کوه یکی از سرچشمه‌های رودخانه‌ی چاک‌رود دیلمان محسوب می‌شود.

شهگان:
موقعیت آن برابر با‌ “‌۰۴‌‌´۵۶ °‌۳۶  عرض شمالی و “۰۷ ‌´۵۷‌ °۴۹  طول شرقی است. ارتفاع آن برابر با ۲۱۲۶ متر است. آبادی‌های گالش‌نشین سیاه خانی در دامنه‌ی شرقی، لارنه، پلت گردن، لیش وابین، راهدار در شمال، بولیل در دامنه‌ی شمال غربی، موش در دامنه‌ی غربی، در دامنه‌ی شمال شرقی، هله چال و سنگ بنک و کله برسره در دامنه‌ی جنوب غربی قرار گرفته است. سنگ آهک و آهک مارنی نازک تا میان لایه دوره‌ی کرتاسه است. چشمه‌های ناف دار چشمه، دره چشمه، راش دار چشمه در دامنه‌ی شمال شرقی، موش بُن چشمه، دو دران، کرده کش در دامنه‌ی شمال غربی، جؤر ناف چشمه در دامنه‌ی غربی، سل‌سر چشمه در دامنه‌ی جنوب شرقی قرار گرفته‌اند. دامنه‌های شمال‌شرقی این کوه سرشاخه‌ی رودخانه‌ی زیله‌رود از شاخه‌های رودخانه‌ی شلمان‌رود، دامنه‌های شمال‌غربی آن سرشاخه‌ی رودخانه‌ی باباکوه از شاخه‌های رودخانه‌ی شمرود و دامنه‌ی جنوبی آن، از سرشاخه‌های رودخانه‌ی چاک‌رود دیلمان است.

نمایی از کوه خرم‌دشت در منتهی‌الیه غربی اشکور هم مرز با دیلمان. این نمایی است که هر ناظری ازدیلمان به سمت شرق مشاهده می‌کند.

منابع:
۱٫ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی،(۱۳۸۷)، فرهنگ عامیانه ی زیارتگاه‌های گیلان، دانشنامه فرهنگ و تمدن گیلان، نشر فرهنگ ایلیا.
۲٫سازمان نقشه‌برداری کشور، نقشه‌های پوشش سراسری ۱:۲۵۰۰۰‌، به شمار‌ه‌های  lV NE 5963،  l NW‌۵۹۶۳، ۵۹۶۳ l NE‌، ۶۰۶۳ lV NW، ۶۰۶۳ lV SW، l SE 5963 ، l SW 5963، lll NE ‌۵۹۶۳، ll NE 5963، lll NW 6063.
‌۳٫سازمان زمین‌شناسی کشور، نقشه‌های زمین‌شناسی ۱:۱۰۰۰۰۰  منطقه، جیرنده، جواهرده.
۴٫سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، نقشه‌های توپوگرافی ۱:۵۰۰۰۰، توتکابن lv 5963‌، جواهرده l6063‌، جیرنده ll 5963‌، دیلمان l 5963‌، رامسر lv 6163،  سیاهکل‌ll 5964‌، شولم lll 5864، ملکوت lv  ۶۰۶۳‌.
۵٫فرید مجتهدی، نیما، اسعدی اسکوئی، ابراهیم، سلیم‌پور،مسعود، (۱۳۹۱)، اطلس کوه‌های گیلان، نشر فرهنگ ایلیا. رشت.
۶٫ فرید مجتهدی، نیما، (۱۳۹۰)، کوه‌های گیلان، دانشنامه‌‌ فرهنگ و تمدن گیلان، نشر فرهنگ ایلیا. رشت.