از آسبیناس تا سماموس ( شناختنامه مختصری از کوههای گیلان)

کوهها و ناهمواریهای موجود در استان گیلان ، قسمتی از رشته کوههای بزرگ البرز است . البرز نامی معروف در نزد کوهنوردان و رشته کوهی که حد شرقی آن را درایران ، رودخانه هریرود در مرز با  کشور افغانستان و حد شمال غربی آن رودخانه آستارا چای در مرز با کشور آذربایجان را شامل می شود که در ادامه با عبور از گرجستان و در کوههای قفقاز شمالی  بلند ترین قله اروپا را با نام زیبای خود البروس(البرز) مزین نموده است .

دماوند بلندترین کوه این رشته کوه در ایران است که اغلب کوهنوردان با احترام خاصی از او یاد کرده و خاطران شیرین زیادی از صعودهای شان درآن دارند و البته گاهی خاطرات تلخ ، نه از بی مهری اش بلکه از نشناختنش  ! .

رشته کوههای البرز ، این بزرگترین چین خوردگی پوسته زمین در نیمه شمالی ایران ، در نقاط مختلف به رشته کوههای کوچکتری تقسیم شده است که از شرق به غرب میتوان به : کوههای هزار مسجد و بینالود در استان خراسان ، گدارگز در سمنان ، بوزداغ و شلمی در گلستان ، واریان و مجموعه تخت سلیمان و علم کوه در مازنداران و همچنین کوههای طالقان و تالش را نام برد .

این رشته کوه در استان گیلان توسط دره بزرگ سفیدرود به دو قسمت غربی یا شمال غربی و شرقی تبدیل شده است . در این ناحیه (استان گیلان) بدلیل زمان و قدمت چین خوردگی ها به نسبت نواحی دیگر مثلا” در استان های مازندران و تهران ، کوهها از ارتفاع کمتری برخوردار هستند . چرا که بلندترین قله استان گیلان در ناحیه شرقی ،  سماموس با ارتفاع تقریبی ۳۷۰۰ متر و در ناحیه غربی ، بغروداغ با ارتفاع تقریبی ۳۲۰۰ متر قراردارند .

هرگاه خواسته باشیم از ابتدای محدوده استان از شمال وارد کوهها گردیم ، آسبیناس اولین قله ای است که خودنمایی میکند . یکی از راه های رسیدن به این کوه روستای گیلده در ابتدای گردنه زیبای حیران در جاده آستارا به اردبیل هست . با ۴ الی ۵ ساعت کوهپیمایی عادی که از میان جنگلهای زیبای منطقه میگذرد ، میتوان قدم بر قله آن نهاد . آسبیناس اگر چه ارتفاعی نه چندان بلند ( کمی بیش از ۲۰۰۰ متر) دارد ، اما بدلیل مجاورت با منطقه بسیار زیبای فندق لو در استان اردبیل و قرار گرفتن قلعه (مخروبه) و آبشار رویایی لاتون و دشت های زیبای اسب هونی در ضلع شرقی اش ، دارای مناظر بسیار بدیع و زیباست . البته مسیر متداول صعود به قله ، روستای کوته کومه درجهت شمال شرقی قله هست که در سالهای اخیر با همت کوهنوردان آستارایی ، بسیاری از گروههای کوهنوردی داخل استان در مسیر قله اش گام گذاشتند .

هرگاه بخواهیم از روی خط الراس کوههای گیلان به سمت جنوب حرکت کنیم ، پس از آسبیناس وارد منطقه سوها با دریاچه کوچک زیبایش در ارتفاع ۱۵۰۰ می شویم . در ادامه به کوههای خان  بلاغی ، سنگر ، حصار بلاغی  و ارگنه با ارتفاع ۳۱۰۰ متر که از کوههای منطقه لیسار هست ، خواهیم رسید .این ارتفاعات بدلیل دوری از مرکز گیلان و فقدان کروکی یا نقشه ای مدون از مسیرهایشان کمتر در تقویم ورزشی گروههای کوهنوردی قرار میگیرند . بعد از گذشتن از ناحیه حصار بلاغی ، کوههای تالش یا بهتر بگویم البرز ، بطور متوسط ۵۰۰ تا ۷۰۰ متر ارتفاع گرفته و وارد محدوده بزرگ بغروداغ می شود . قله بغروداغ ، نامی آشنا برای کوهنوردان گیلانی است و اغلب گروههای کوهنوردی ، حداقل یکبار هم که شده به این قله زیبا و بزرگ صعود نمودند. از بالای قله ، دریاچه زیبا ی نئور در جهت شمال غربی و اندکی آنطرف تر کوه بزرگ سبلان با برفهای همیشگی اش بخوبی نمایانند .  این دریاچه آب شیرین در شمار معدود دریاچه هایی در جهان هست که در ارتفاع ۲۵۰۰ متری قرار دارد. بغروداغ را باید دید . دیواره وسیع شرقی ، ییلاقات رویایی عباس یوردی ، کلنگ ویل ،  چورن و  .  .  .  زیبایی خاصی بخصوص در ماههای خرداد و تیر بدلیل وجود دشت های وسیع شقایق به این کوه و محدوده آن داده است . از فراز قله ، در فاصله ای نه چندان دور به سمت جنوب که بنگریم ، کوه زیبای تیلار خودنمایی می کند و حدفاصل این دو قله دره بزرگ  سله یوردی با رودخانه اش ، قرار دارد. کوه دو کوهانه تیلار با روستای زیبای گُل در ضلع شمال شرقی اش ، واقعا” ارزش دیدن را علی رغم دشواری رسیدن با ماشین تا منطقه تاریخی آق ولر و پای کوه  را  دارد.

از مشخصه های بازر کوهها و ارتفاعات منطقه آستارا و تالش ، وجود چشمه ها و سفره های زیر زمینی غنی هست . این موضوع موجب تشکیل  رودخانه های متعدد در آن نواحی شده است به نحوی که در حد فاصل آستارا تا ماسال بالغ بر ۱۵ رودخانه کوچک و بزرگ  وجود داشته که همه آنها پس از سرچشمه گرفتن از کوههای منطقه و سیراب شدن مزارع و باغها به دریای خزر      می ریزند .

در حد فاصل قله تیلار تا جاده اسالم به خلخال ( گردنه الماس) ، قله عجم داغ با ارتفاع کمی بیش از  ۳۰۰۰ متر قرار دارد. البته قله های فرعی تر سوته سر کوه و کلارو با مراتع و ییلاقات شان از زیبایی فراوانی بهره مند هستند. جاده اسالم به خلخال که از کناره دره و رودخانه موسوم به ناو کشیده شده است ، در بالاترین نقطه خود یعنی مرز طبیعی استان های گیلان و اردبیل ، از آبادی های لرزده ، چاره سو و کرمون می گذرد .

در بالای کوههای این منطقه  از سنبل کوه تا قله پیلم شاندرمن  هر گاه که به سمت گیلان نگاه می کنید ، جاده های متعدد و ریز ودرشتی را می بینید که با شکافتن جنگلها در بکرترین نواحی تا ارتفاعات بالای ۱۸۰۰ متر کشیده شده اند . جاده هایی که برای تخریب جنگل و بهره برداری از چوب درختان احداث شده و در این میان نابودی اکوسیستم گیاهی و حیات جانوری را به دنبال دارد.

از بالای سنبل کوه در ضلع جنوبی گردنه الماس ، قله بلند پیلم نمایان است . یال طولانی بین این دو کوه  که از زیبایی خاصی برخوردار است ،  قله های تیرف و خیل گاه را در خود جای داده است . در حرکت به سمت جنوب از روی این یال هرگاه به راست نگاه کنیم کوه ۳۳۰۰ متری آغداغ در طرف دیگر دره شاهرود بخوبی دیده می شود . در پایین دست هم آبادی های کوچک و بزرگ منطقه خلخال از قبیل مجره ، خمس ، اسکستان و کلور قرار دارند .  در چشم اندازهای سمت چپ هم تا چشم کار می کند جنگل زیبا و گاهی جاده ای زشت در میان آن ، دیده میشود . با گذر از ارتفاعات پره سر ، با کمی دقت می توان کوه معروف برزه داغ را دید که به ندرت  از روستای زیبای ارده در منطقه پونل از طرف گروههای کوهنوردی صعود میشود.

از بلندای کوه ۲۸۰۰ متری پیلم ، قله شاه معلم  در طرف دیگر دره بزرگ ماسوله خانی کاملا” مشخص است . البته مابین این دو قله ، دو دره بزرگ رودخانه های شاندرمن و ماسوله خانی وجود دارد و همچنین بر سر خط الراس اصلی دراین ناحیه ،  دو کوه برزه دار و گاولگاه . وجود مراتع خوب ، هوای دلپذیر و چشمه های فروان،  زیبایی ییلاقات و ارتفاعات این مناطق را  دو چندان نموده است .  در گذشته نه چندان دور دریاچه ای کوچک موسوم به خشکه دریا درمیان جنگلهای همین مناطق وجود داشت که متاسفانه بدلیل کمبود منابع آبی تغذیه کننده آن در سالهای اخیر ، دریاچه رو به خشکی نهاد .

حال که وارد محدوده کوههای ماسال و شاندرمن شده ایم ، بهتر است یادی از کوه خندیله پشت کنیم که بدفعات توسط گروههای کوهنوردی صعود گردید . یال بلند و جبهه شمالی شاه معلم با چند قله تقریبا” هم ارتفاع وهمچنین  توریشوم(شدول داغ) ، دهرا، کوانه و چند ارتفاع کوچکتر در آن سوی دره ماسوله خانی بخوبی دیده شده ولی  بدلایل دوری راه و عمق زیاد دره  به ندرت از این سمت (منطقه ماسال) صعود میگردند.

بدون تردید منطقه ماسوله به عنوان یکی از قطب های اصلی کوهنوردی در استان گیلان به شمار می رود. وجود کوههای بلند ، راه مواصلاتی آسان ، شهرک تاریخی ماسوله و چشم اندازهای زیبای منطقه ، موجب شده تا هر هفته کوهنوردان زیادی از شهرهای مختلف استان و حتی نقاط دور کشور ، قدم به کوههای این ناحیه بگذارند .

شاه معلم ، آسمانکوه ، لاسه سر، توریشوم ، کله قندی  قله هایی هستند که در تمام فصول سال پذیرای کوهنوردان زیادی اند . دیواره های سنگی موجود در مناطقی از قبیل قلعه بن و کوه روبار همواره علاقمندان به رشته سنگ نوردی را به خود جلب میکند . آسمان کوه دومین قله منطقه ، درست در سمت جنوب ماسوله قرار دارد که دارا ی دیوار های سنگی جالبی در سمت شمال شرقی خود است . یال بلند این کوه که در دو طرفش منطقه طارم استان زنجان و جنگلهای انبوه گیلونده رود (فومنات) قرار دارد ، در ادامه به کوههای گرداب و دیزاب می رسد . از بالای هرکدام از این دو کوه ، قله معروف لاس پشته بخوبی دیده میشود .  لاس پشته هم به مانند تیلار ، یک قله اصطلاحا” دو کوهانه است . مُل بهار کوهی تقریبا” هم ارتفاع لاس پشته و در کنارش با ارتفاع ۲۶۷۰ متر قرار دارد. ییلاقات پرآب تکاب ، کمبو، دایله سر، مین جانی و بازار در ضلع شمالشرقی و شرق این کوه ،  در بهار هرسال پذیرای چوپانان زیادی از مناطق روستایی فومن و شفت و همچنین گاهی اوقات از طارم هست .

از قله لاس پشته  به سمت جنوب شرقی، پشته کوه رودبار بخوبی دیده میشود و یالی پهن و زیبا این دو کوه را به هم متصل   می نماید .

پشته کوه با ارتفاع تقریبی  ۲۸۶۰ متر بلند ترین قله منطقه رودبار هست که دارای یک یال بلند سنگی بوده ،  یالی که یک سمت آن دره بزرگ قزل اوزن و سمت دیگرش ( شمالی) دره میان دیار و جوردیار قرار دارد و در آن سوی  دره ، کوههای نهراب ، ونی و اسلار سه کوهی که معمولا” گروههای کوهنوردی از روستای امام زاده ابراهیم شفت اقدام به صعود آنها می کنند .

ضلع شمالی پشته کوه دارای دیواره های سنگی خوبی بوده که با توجه به قرار گرفتن گوسفند سراهای پرآب متعدد در نزدیکی آن از قبیل گرداب و شمرچال می تواند مورد توجه سنگنوردان قرار گیرد . از پشته کوه دویال طولانی شرقی و شمال شرقی به سمت دره بزرگ سفیدرود سرازیر می گردد. که اولی پس از عبور از کوههای الیکان و خرس خال وارد دره کوشک در بالا بازار شهر رودبار میگردد و دومین یال (شمال شرقی) از طریق ییلاقات لشکرگاه و سلانسر به رستم آباد میرسد . البته در میان همین دو یال با تغییر مسیرهایی نه چندان زیاد قله های نارنج کل ، دوشاخ ، تجر، سرک و کراسر قرار دارند ، که به دفعات توسط گروههای کوهنوردی صعود شده اند .

دره بزرگ و آباد سفیدرود ، کوههای البرز را تا ارتفاع  ۴۰۰ متری پایین می آورد. ادامه کوههای گیلان در این ناحیه از دو سمت شمالی و جنوبی رودخانه سیاهرود امتداد دارد . رودخانه ای که از ارتفاعات عمارلو و رحمت آباد سرچشمه می گیرد. در سمت جنوب رودخانه قله های شاخص آسمانسرا ، انبارجکول ، گاوکل ، سردگاه ، بزبره ، چرمکش و آسمانسرای لوشان قراردارد. دیواره طولانی و بلند دوگاه ، چشمه های بزرگ و دیدنی دوگاه و کوره و جنگلهای عمیق علی سرا و چشمکی در ضلع شمالی کوه گلوزن و سردگاه در همین ناحیه (ضلع جنوبی رودخانه و دره سیاه رود)  است .

بدون شک در منطقه رستم آباد  شاخص ترین کوهی که دیده میشود ، درفک است . درفک بدلایل گوناگون از جمله وجود غاریخی زیبا ، پوشش گیاهی و حیات جانوری غنی ، دیواره بزرگ شمالی و همچنین در معرض دید بودن از متداولترین جاده منتهی به گیلان ، معروفترین کوه این استان لقب گرفته است . این قله اگر چه اندکی بیش از ۲۷۰۰ متر ارتفاع دارد، اما بدلیل مبادی صعود پایینش در اغلب مسیرها ، درشمار صعودهای آسان نبوده و بیشتر اوقات گروههای کوهنوردی دریک برنامه دو روزه اقدام به صعود آن می نمایند. سابقه کوهنوردی در درفک حتی به بیش از یک قرن می رسد . براساس اسناد موجود در کتابخانه ملی شهر رشت ، سربازان روسی مستقر در گیلان در صد وچند سال قبل از جبهه شمالی آن بالا رفتند.

همچنین در چند دهه قبل ، زنده یاد محمد کوچصفهانی برای آماده سازی تیم کوهنوردی خود جهت صعود به دماوند، درفک را انتخاب نموده بود.

این کوه بنام در گیلان ، از چند مسیر قابل صعود هست که از آن جمله میتوان به : اسطلخ جان، شیرکوه ، راجعون، دفراز ،     سی دشت ، اربوناو ، شاه شهیدان ، گردوپشته و رودسرا اشاره نمود که بررسی هر کدام از مسیرها خود فرصتی دیگر می طلبدکه در مقاله نمی گنجد.

درفک نیز به مانند دماوند تنها از طریق یک یال به فلات ایران متصل میگردد و آن یال شرقی شاه شهیدان است . همانگونه که دماوند نیز از طریق یال بلند سرداغ به مجموعه کوههای البرز مرکزی می رسد. برخلاف تصور رایج ، درفک به لحاظ منابع آبی  غنی است . چرا که اگر به دامنه هایش نظری داشته باشیم ، خواهیم دید که مثلا” قسمتی از رودخانه سیاه رود در منطقه رحمت آباد همچنین تمام جریان آب خرشک رود ، فرا رود و قسمتی از زلکی رودخان ، از دامنه های این کوه سرچشمه می گیرد . تمام روستاهای واقع در دامنه های شمالی ، غربی ، جنوبی و شرقی درفک که بالغ بر ۵۰ آبادی کوچک و بزرگ است ، از آب       چشمه ها و سفره های زیر زمینی این کوه سیراب می گردند.

به نظر می رسد هنوز تا شناخت نسبی خوب درفک ، دیواره هایش و مناطق بکر وتازه اش راه درازی درپیش داریم . متاسفانه شاید در آینده نزدیک، بوسیله پدیده نه چندان زیبای تله کابین شناخت مان از این کوه بیشتر شود ؟؟!!

یال شرقی درفک از طریق روستاهای شاه شهیدان ، طالش کول و جور پش در منطقه دیلمان به کوه زیبای شاه نشین می رسد که جزو مناطق کوهستانی سیاهکل محسوب می گردد. از بلندای شاه نشین به سمت شمال تا کیلومترها جنگلهای انبوه دیده میشود . همچنین قسمت اصلی رودخانه زلکی از دامنه های شمالی  همین کوه سرچشمه میگیرد. همان یال یا خط الراس از شرق به جاده آسفالته سیاهکل به دیلمان در بالای منطقه لاریخانی می رسد و سپس با عبور از نواحی هلو کله ، سید سرا، شیرچاک به قله بلند و زیبای ناتیش کوه با ارتفاع تقریبی ۲۴۵۰ متر  منتهی می گردد. این کوه در محدوده شهر املش قرار دارد که با رشد کوهنوردی در یکی دو دهه اخیر درآن مناطق ، بارها توسط گروههای مختلف استان با کمک و همیاری کوهنوردان املشی  صعود گردیده است . صعود به قله ناتیش کوه از جبهه شمالی با مبدا بلوردکان در شمار صعودهای دشوار یکروزه به حساب می آید.

از چکاد این کوه  ، سماموس (بلندترین کوه گیلان) در آنسوی دره بزرگ رودخانه پلرود به خوبی نمایان است .  به نظر میرسد ارتفاعات و مناطق واقع در ضلع شرقی دره پلرود بلندتر نسبت به طرف دیگرش ( غربی) باشد .  به طور کلی مناطق کوهستانی اشکور علیا و دهستان شوئیل دارای قله های متعدد بالای ۳۰۰۰ متر است که از این لحاظ درشمار مرتفعترین نقاط استان بشمار می رود . قله هایی از قبیل خرم دشت ، بزابن ، گردبن ، اشگر سر ، اره ، سفید خانی و سرتوار که متاسفانه کمتر توسط گروههای کوهنوردی انتخاب و صعود می گردند. مناطق اطراف دره پلرود در ناحیه گرمابدشت و لیما دارای دیواره های سنگی بلند و زیباست  که در سالهای اخیر توسط سنگنوردان شرق گیلان ، کارگاهها و کلاسهای آموزشی سنگنوردی نیز در آنجا برگزار شده است .

سماموس یا به قولی بام گیلان آن طور که باید در نزد کوهنوردان گیلانی مورد شناخت و کاوش قرار نگرفته است و هنوز اغلب صعودها از مسیر متداول و کلاسیک جواهر ده رامسر انجام می شود .  هرچند در سالهای اخیر از مسیرهای دیگری هم مانند سیاهکلرود و جیرکول یا سجیران گروههایی اقدام به صعود نمودند و یا در فصل زمستان صعودهای موفقی درآن انجام شده  ، اما کوهنوردی در گیلان هنوز با شناخت سماموس فاصله زیادی دارد.

در پایان معتقدم نوشته حاضر ، جز نگاهی گذرا به کوههای استان گیلان نیست ،  اما از آنجایی که هر پدیده و موجود زنده ای  در جهت تکامل خود گام بر می دارد ، امیدوارم در آینده با کمک همدیگر در جهت رفع نواقص موجود و شناخت بهتر از موقعیت کوهها و ارتفاعات محل زندگی خود برآییم  تا شاید بتوانیم  خدمتی هر چند کوچک به رشد و اشاعه ورزش اجتماعی کوهنوردی نموده باشیم .

با آرزوی سلامتی و شادکامی

مسعود سلیم پور –  مهر ۸۹