فلات ایران و کوههای موجود در آن

با سلام و آرزوی موفقیت برای همه همنوردان عزیز !

بدون تردید آن پدیده جذاب و دوست داشتنی که همه ما در میل و گرایش به آن مشترک هستیم ، کوه وکوهنوردی است که قدمت و سابقه آن در کشور ایران به بیش از یک قرن می رسد . در این دیار و به نظر می رسد در سطح جهان نیز ، کوهها همواره نماد استقامت ، ‌سرسختی و پایداری هستند و چون کوهنوردی اساسن یک ورزش گروهی و اجتماعی است که محور و مدار اصلی در آن برحول انسان و انسانیت قرار دارد ، کوهنوردان نیز به عنوان انسانهایی شناخته شده اند که  به ارزشهای اصیل و شرافتمند بشری پایبندند وهمواره برایشان منافع جمعی و گروهی بیشتر از تعلقات فردی و شخصی ، ارزش و اعتبار دارد. بخصوص تاریخ کوهنوردی در کشور ما با مقولاتی از قبیل ، کمک و همیاری به حادثه دیدگان در حوادث مختلف این سرزمین مانند ‌سیل ، زلزله ، سقوط هواپیما ، آتش سوزی و دیگر مسایلی که با جان آدمیان و نحوه زیست شان در ارتباط است ، عجین شده است . کوهنوردان همچنین حساس ترین انسانها به زندگی جانواران و حتی گیاهانند .

بنابر این مقوله کوهنوردی ازدید و نگاه اغلب کوهنوردان ، تنها یک ورزش ساده و صرف نیست . آنان با این ورزش و بوسیله معیارها و اصول ارزشمند آن ، زندگی خود را تعریف می کنند وبا آن خاطراتی شیرین و پایدار برای خود و دیگران می سازند .

فلات زیبای ایران با کوهها وارتفاعات بلند و سترگش ، در دل خود روایتها ، داستانها و حقایقی بیادماندنی از انسانهای عزیز و بزرگی دارد که کوهنوردی را فقط برای بالا رفتن و صعود انتخاب ننموده ، بلکه درآن می خواستند و نیز توانستند ، در حد توان خود یک زندگی اجتماعی ، پویا ، هدفمند و دیالکتیک را تمرین نموده و به بسط و گسترش آن مبادرت ورزند .

بنابر این برما کوهنوردان است که با بهره گیری از تجارب پیش کسوتان این عرصه که بحق ،  بسیاری شان در شمار صادق ترین و پایدارترین انسانها در اشاعه ارزشهای اصیل انسانی بودند و همچنین با تلاش و کوشش لازم در شناخت  جاذبه ها و شگفتی های کوههای محل زندگی خود بر آمده و با علم به اهداف و توانایی های خود و شناخت کافی از تجهیزات این ورزش و نحوه کاربرد آنان ، بتوانیم قدمی هر چند کوچک در رشد و اشاعه ورزش کوهنوردی برداشته باشیم .

امیدوارم این مقاله که بر مبنای استفاده از منابع متعدد در این خصوص و همچنین تجربه ای اندک ، از کوهنوردی تهیه شده است توانسته باشد به ارایه اطلاعاتی نسبی از موقعیت فلات پهناور ایران و کوههای موجود درآن بخصوص درپهنه رشته کوههای بزرگ البرز و زاگرس که هنوز ناشناخته های فراوانی دارند، نایل گردد .

*            *           *

فلات پهناور ایران که بیش از ۹۰ درصد از محدوده ی جغرافیایی کشور در داخل آن قرار گرفته در بخش میانی کمر بند کوهزایی موسوم به آلپ  – هیمالیا قرار دارد . این فلات که در شمار فلاتهای جوان کره زمین بوده ، هنوز به حرکتهای زمین ساختی خود مشغول هست که از جمله دلایل اصلی آن می توان به تحت فشار بودنش از طرف مناطق و فلاتهای  همجوار اشاره نمود .  به طور مثال از طرف شمال توسط منطقه وسیع توران ، از جنوب شرق بوسیله فلات بزرگ دکن و هند ، از جنوب غرب توسط نواحی پهناور صحرای عربستان و فلات عربی که از توده عظیم آفریقا جدا شده است ، تحت فشار و چین خوردگی ست .  یعنی نواحی و مناطق مذکور ، هرسال  بدلیل حرکت لایه های زیرین زمین و توده زمین ساختی خود ، بین ۳ تا ۵ سانتیمتر بطرف فلات ایران در حرکتند ، که این امر موجب حرکات زمین ساختی و کوه زایی در درون فلات ایران می گردد .

قدمت و عمر کوه زایی در ایران :

اگرچه در برخی از نواحی زاگرس و البرز ، رسوبات قدیمی  از دوران دوم زمین شناسی ( مزوزوئیک) در عصر ژوراسیک یعنی حدود ۱۵۰ میلیون سال قبل ، و حتی از اعصار میانی دوران اول (پالئوزیک ) دیده میشود ، اما فلات ایران تا اواخر دوران  سوم (ترشیاری) به دفعات مختلف توسط دریاها و آب های آزاد دیگر ، در زیر آب قرار می گرفت و تازه از این زمان بود ( از حدود ۲ میلیون سال قبل) که همزمان با پیدایش چین خوردگیهای اولیه البرز و زاگرس ، بر اثر حرکات خشکی زایی و کوه زایی که معلول یک سری زلزله های بزرگ و حرکات صفحات زیر زمینی بود ، قسمتهای زیادی از خشکیها برای همیشه از آب خارج شدند و این امر در دوران چهارم زمین شناسی (کواتر ناری) از حدود یک میلیون سال قبل تاکنون بسط و گسترش بیشتری پیدا نموده تا جایی که هم اکنون آثار سنگهای یخچالی در بعضی از نقاط از جمله علم کوه در رشته کوههای البرز ، از همین دوران  دیده می شود . در این دوران بیشتر نواحی ایران از آب خارج شدند و فعالیت آتشفشانها در آغاز دوران چهارم بیش از اواخر دوران سوم ، شدت گرفت و می توان گفت کوههای دماوند ، سبلان ، سهند و تفتان مهمترین کوههای آتشفشانی این دوره هستند که دماوند و تفتان در حال حاضر ، آخرین مراحل فعالیت خود را بصورت گوگرد زایی ، ادامه می دهند.  مهمترین تغییر چهره زمین در دوران چهارم ، فرسایش است . در ایران آب مهمترین عامل فرسایش کوهها  بوده است .

رشته کوههای  طولانی آلپ – هیمالیا و موقعیت کوههای ایران در آن  :

بالغ بر ۰۰۰/۱۶  کوه کوچک و بزرگ در ایران وجود دارد  که حدود ۵۴ درصد از مساحت  ۱۹۵/۶۴۸/۱ کیلومتر مربعی کشور ایران را فرا گرفته اند .

فلات ایران و کوههای موجود در آن ، در بخش میانی کمربند کوه زایی موسوم به آلپ – هیمالیا قرار دارد. حال ببینیم این رشته کوه های بزرگ از کجا آغاز و به کجا ختم میگردند و از چه مناطق و نواحی در کره زمین می گذرند . حد غربی این سلسله کوهها ، رشته کوههای پیرنه و کانتابری در مرز بین دو کشور فرانسه و اسپانیا ست که با تشکیل رشته کوههای معروف به آلپ با عبور از کشورهای فرانسه ، اتریش ، آلمان ، سوئیس  و ایتالیا ، وارد محدوه  شبه جزیره بالکان می گردند و در ادامه با ورود به فلات آناتولی در کشور ترکیه کوههای توروس و آنتی توروس را که سرچشمه اصلی رودخانه بزرگ فرات و بعضی از سرشاخه های اصلی رود دجله هست ، را تشکیل می دهند. این کوهها توسط دره بزرگ و رودخانه ای موسوم به “مراد”   به دو شاخه شمالی و جنوبی تقسیم می شود . شاخه شمالی آن با ورود به جنوب روسیه در منطقه قفقاز،  قله زیبای البرز (البروس) را تشکیل داده که با ارتفاع ۵۶۴۲ متر بلندترین کوه  قاره اروپاست وسپس با عبور از گرجستان و آذربایجان ،  در ناحیه آستارا و دشت مغان وارد محدوده جغرافیایی ایران میگردند. این رشته کوهها (شاخه شمالی) با اسم سلسله جبال البرز ابتدا در جهت جنوب ( از آستارا تا دره سفیدرود در رودبار)  و سپس در جهت شرق امتداد پیدا می کند . رشته کوههای طولانی البرز توسط یک سری عوامل طبیعی از قبیل دره و رودخانه در کشور ایران به سه بخش غربی ، مرکزی و شرقی تقسیم شده  و سپس در شرق کشور از طریق کوههای خراسان وارد کشور افغانستان و به کوههای موسوم به هندو کش که در مجاورت فلات بسیار مرتفع و بزرگ تبت قرار دارد، متصل می گردند . فلات تبت محل قرار گرفتن مرتفع ترین رشته کوه جهان، یعنی هیمالیا است که معروف است حتی اعماق دره هایش از کوه های بسیاری در دنیا بلند تر است . هیمالیا  با داشتن ۱۴ قله بالای ۸۰۰۰ متر از اهمیت و مقام خاصی چه از نظر تاثیرش بر اکوسیستم کره زمین و چه از لحاظ تاریخ کوهنوردی جهان  برخوردار است  .

حال شاخه جنوبی آلپ نیز از طریق جنوب کشور ترکیه و همچنین شمال کشور عراق ، وارد ایران می شود که با تشکیل رشته کوههای زاگرس از شمال غرب تا جنوب شرق کشور امتداد دارد .

زاگرس در ادامه راه خود به سمت جنوب شرقی کشور با پیوستن به کوههای مکران و سلسله  کوههای بشاگرد در استان های سیستان و بلوچستان و کرمان وارد کشور پاکستان شده و با اتصال به کوههای کشور فوق پیش از آنکه به جلگه  عظیم رودخانه سند برسد ، راه شمال را در پیش گرفته و آن نیز در نهایت به فلات تبت و کوههای هیمالیا متصل می گردد.

بنابراین ، اکنون که  برای تعریف کلی دو رشته کوه عمده کشور  از البرز و زاگرس نام بردیم ، در ادامه بهتر است به همراه آنان به بررسی رشته کوههای کوچکتر موجود در ایران و همچنین دیگر ارتفاعات قرار گرفته در محدوده جغرافیایی کشور بپردازیم .  البته منابع موجود و کتب منتشره در این خصوص بسیار محدود بوده وشاید به همین دلیل یعنی فقدان یک تحلیل جامع و علمی و اثبات شده در حدود و مرز بین رشته کوهها وارتفاعات در داخل کشور باشد که اختلاف نظر اساسی در بین صاحبان رای در این باره فراوان دیده می شود. به عنوان مثال هنوز بطور کامل مشخص نیست که کوههای استان خراسان شمالی و مرکزی در شمار رشته کوههای البرز هستند یا نه ؟! . و یا کوههایی به مانند سبلان و سهند و بزقوش جزو رشته کوه فوق بوده  ویا جزو ارتفاعات مستقل می باشند ؟! و همچنین مجموعه کوههای بارز در استان کرمان،  شامل  رشته کوههای زاگرس هستند یا فلات مرکزی ایران ؟!

بنابر این با توجه به سابقه طولانی سازمان جغرافیایی ارتش در خصوص چاپ و انتشار کتابها و نقشه های گوناگون جغرافیایی ، ملاک تقسیم بندی کوهها دراین نوشته ، کتابها و نقشه های منتشره از طرف آن  سازمان و همچنین تحقیقات ارزشمند آقای عباس جعفری در مقالات و کتابهای مختلف است .

کوهستانهای موجود در ایران به پنج گروه اصلی تقسیم می شوند  :

–         رشته کوههای شمال فلات ایران ( کمر بند کوه زایی البرز) .

–         رشته کوههای غرب و جنوب فلات ایران ( کمربند کوه زایی زاگرس) .

–         کوههای شمال دریای عمان (پهنه مکران)

–         کوهستانهای شرق فلات ایران (ناحیه ایرانشهر – بیرجند)

–         کوههای نواحی مرکزی فلات ایران (ایران مرکزی)

۱-     رشته کوههای شمالی فلات ایران

این رشته کوهها از جنوب غربی دریای خزر شروع شده ، از جنوب دریا می گذرد و تا شمال خراسان ادامه می یابد . کوههای شمالی ایران در اثر برخورد دو صفحه بزرگ لایه های زیرین کره زمین ، صفحه ایران از جنوب و توران از شمال بوجود آمده اند که به کمر بند کوه زایی البرز معروف است . این رشته کوهها به سه بخش تقسیم می شوند که عبارتند از : کوههای جنوب غرب دریای خزر ، رشته کوههای البرز و رشته کوههای شمال خراسان .

۱-۱-          کوههای جنوب غرب دریای خزر

این ارتفاعات دراستانهای اردبیل و آذربایجان شرقی و غربی شامل : گشتاسر ، سبلان ، جلفا ، کوهستان ارسباران ، بزغوش ، سهند و تعدادی دیگر است . اغلب آنها جهت شمالی – جنوبی داشته و قلل مرتفع شان حاصل فورانهای آتشفشانی است . این کوهها از نظر زمین شناسی ، یکی از مراکز پرالتهاب درونی کشور بحساب آمده و وقوع زمین لرزه های بزرگ در دوران مختلف و وجود آتشفشانهای متعددی چون سبلان ، سهند  و همچنین آرارات در ترکیه و نزدیکی مرز ایران در این ناحیه ، دلیلی بر التهاب و دگرگونی های متوالی در این منطقه در طول تاریخ بوده است . این کوهها از نظر اقلیمی جزء آب وهوای سرد کوهستانی به شمار می روند و قله های بلند آنها بطور دائم پوشیده از برف است . این کوهستانها زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل دارند. توده های هوای سردی که از مناطق پر فشار سیبری ، به سمت جنوب حرکت می کنند در این کوهستانها متوقف می شوند و منطقه را تحت تاثیر آب و هوای کوهستانی قرار می دهند.

سبلان ، معروفترین و بلندترین کوه این ناحیه از کشور است که با ارتفاع ۴۸۱۱ متر ، سومین قله در ایران از حیث ارتفاع است . این کوه بدلایل مختلف از جمله ارتفاع بلند ، وجود یخچال زیبای شمالی ، قلل سوزنی شکل هرم داغ ۱، ۲ و ۳ ، چشمه های آب گرم معروفش در دامنه ها ، دارای محبوبیت زیادی در میان کوهنوردان  است . صف طولانی صعود از پناهگاه شرقی تا قله در مواقع زیادی از سال، بخصوص در فصل تابستان دلیلی است بر علاقه زیاد کوهنوردان به این کوه !

۱-۲-          رشته کوههای البرز

این رشته کوهها به سه قسمت البرز غربی ، البرز مرکزی و البرز شرقی تقسیم می شوند .

البرز غربی : حد شمالی این ناحیه ، مرز بین کشور های ایران و جمهوردی آذربایجان در آستارا هست . “آسبیناس” اولین کوه قابل مطرحی است که می توان از آن به عنوان نقطه آغازین البرز غربی نام برد. این رشته کوهها در امتداد خود به سمت جنوب با تشکلیل قله های بغروداغ ، آق داغ  و عجم داغ به قله شاه معلم با ارتفاع ۳۰۵۰ متر در منطقه ماسوله می رسد . کوه مذکور به دلیل شرایط اقلیمی مطلوب و مجاورت با شهرک تاریخی و گردشگری ماسوله به نسبت کوههای هم ارتفاع خود درکشور ، بیشتر مورد توجه کوهنوردان قرار می گیرد. البرز غربی در اینجا با تمایل به سمت جنوب شرقی ، تا دره سفیدرود پیش می رود و سپس به سمت شرق تغییر مسیر  داده و با تشکیل کوه معروف درفک و قله های فرعی دیگر ، باعبور ازمناطق کوهستانی رودبار و دیلمان درمنطقه اشکورات در شرق گیلان به بلندترین کوه این استان یعنی سماموس با ارتفاع تقریبی ۳۷۰۰ متر می رسد .

البرز در ادامه مسیر خود از مناطق و کوههای بلندی مانند خشچال ، سیالان گذشته و وارد محدوده وسیع کوههای تخت سلیمان و علم کوه با بیش از ۱۵۰ قله بالای ۴۰۰۰ متر می رسد . بدون تردید منطقه فوق ، یکی از پر طرفدارترین مناطق کوهنوردی کشور است که هر ساله علاوه بر کوهنوردان داخلی ، از کشورهای مختلف جهان هم کوهنوردانی برای صعود از کوهها و دیواره های معروف ناحیه ، وارد این منطقه شده و بی دلیل نیست که در نزد کوهنوردان به کوههای “آلپ ایران”  معروف است .

درمجاورت البرز غربی مجموعه کوههای ریز و درشتی با فاصله یک دره یا رودخانه قرار دارند که اغلب در تقسیم بندی کوههای البرز غربی کمتر مورد توجه قرار می گیرند . ازقبیل : ارتفاعات منطقه طالقان با قله معروفش ، “شاه البرز”  و یا کوههای قافلانکوه در ضلع جنوبی رودخانه قزل اوزن در استان زنجان که قله خیرالمسجد بلندترین کوه آن، در ناحیه “تهم” دراین منطقه قرار دارد.

البرز مرکزی : اغلب نقشه های کوهنوردی چاپ شده در کشور ، دره و رودخانه چالوس را مرز بین دو قسمت البرز غربی و مرکزی می دانند و به روایتی ابتدای ضلع شرقی این دره را نقطه آغازین کوههای البرز مرکزی می شمارند و ناحیه پایانی آن نیز دره و رودخانه هراز است . در حد فاصل بین این دو دره بزرگ و زیبا ، بالغ بر ۴۰ قله بالای ۴۰۰۰ متر قرار گرفته است که بی شک معروفترین و بلندترینش کوه ” دماوند” با ارتفاع ۵۶۷۱ متر که مرتعترین قله کشورنیز است  .

” در دنباوند ، کوه بسیار مرتفع و عظیمی است که زمستان و تابستان ، قله آن از برف پوشیده شد و هیچکس نمی تواند بر فراز و یا نزدیکی آن قله برسد ” .

عبارت بالا توسط “ابودلف” جغرافی دان و معدن شناس معروف نوشته شده که درسال ۳۳۱ خورشیدی برابر با ۹۵۲ میلادی یعنی بیش از ۱۰۰۰ سال قبل ، عازم صعود به قله دماوند شد . وی اگر چه به قله نرسید اما حداقل سابقه ای یک هزار ساله و مستند از کوهنوردی بر دماوند برجای گذارده است .

کوه دماوند دارای جاذبه های فراوانی است که می توان گفت همه کوهنوردان کشور ، آرزوی حداقل یکبار قرار  گرفتن در کنار قله اش را دارند. تاکنون بسیاری ازکوهنوردان بزرگ جهان نیز از جمله “رینهولد مسنر” ، توان و قدرت را درآن به آزمایش گذاشتند و نامبرده از این کوه به عنوان هیمالیایی دیگر نام برد.

علاوه بر دماوند ، البرز مرکزی دارای قله ها و ارتفاعات جذاب دیگری از جمله : خلنو با رودخانه خروشان لالون ، آزاد کوه با دیواره سترگ شمالی اش ، سرکچال ، توچال زیبا ، هرزه کوه ، کلون بستک ، خط الراس بلند و طولانی دوبرار و همچنین کوههای بلند دیگریست که در تمام فصول و ماهها پذیرای کوهنوردان زیادی است .

البرز شرقی : این محدوده از شرق دره هراز تا شرق آزادشهر را شامل می شود که قله میشینه مرگ با ۴۰۲۲ متر در شمال شهر فیروز کوه بلند ترین کوه این قسمت از البرز است همچنین کوه شاه وار (شاه کوه) در شمال شهر شاهرود و مجموعه کوههای واریان و جهان مورا وپیرگرد کوه و تعداد زیادی از کوههای دیگر در این قسمت از رشته کوههای البرز قرار دارند .

رشته کوههای البرز مرز میان دو اقلیم کاملن متفاوت است . دامنه های شمالی این کوهها به اقلیم ساحلی دریای خزر و دامنه جنوبی آن به اقلیم ایران مرکزی مشرف می باشد .  لذا دامنه های شمالی پوشش جنگلی دارد اما دامنه های جنوبی تقریبن خشک و فاقد پوشش گیاهی است . این شرایط به خاطر جهت گیری ارتفاعات در مقابل جریان هوای مرطوب دریای خزر است به طوری که حرکت توده های هوای سرد مراکز پرفشار سیبری که رطوبت دریای خزر را به سوی جنوب شرق سوق می دهد، تحت تاثیرارتفاعات البرز قرارگرفته و باعث بارندگی دردامنه های شمالی البرزمیشود.

۱-۳-          رشته کوههای شمال خراسان

کوههای شمال کشور در ناحیه شمال خراسان بصورت دو شاخه در شمال و جنوب دشت مشهد کشیده شده است . شاخه ی شمالی دشت مشهد به پهنه کپه داغ معروف است  که هزار مسجد و رادکان از معروف ترین رشته کوههای آن می باشد . این رشته کوهها از شمال شهرهای بجنورد ، قوچان و مشهد می گذ رد . شاخه جنوب دشت مشهد به رشته کوههای بینالود معروف است . بینالود که بلندترین نقطه اش بیش از ۳۲۰۰ متر ارتفاع داشته از طریق رشته کوههای شاه جهان و آلا داغ به البرز می پیوند .

این کوهستانها دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل بوده و جنگلهای تنک مرز ایران و ترکمنستان معرف دریافت رطوبتهای ناچیزی در آنها است . این کوهها مانع ورود بادهای مخرب صحراهای آسیای مرکزی می باشند . قلل کوههای شمال خراسان برفگیر هستند وکوهنوردان گاهی خاطرات تلخی از صعود به کوههای بینالود در زمستان دارند.  دامنه های جنوبی پهنه کپه داغ و دامنه های شمالی بینالود به داخل دشت مشهد زهکشی می شوند . لذا این دشت ، ناحیه ای آباد و قابل کشاورزی است .

۲-     رشته کوههای جنوب و جنوب غرب ایران (زاگرس)

کوههای زاگرس ، سراسر غرب ، جنوب غربی و قسمتی از جنوب کشور ، از آذربایجان غربی تا شمال تنگه هرمز را      می پوشاند . زاگرس حاصل برخورد لایه های زیرین زمین (صفحه عربستان) به سمت شمال شرق با فلات  ایران در این ناحیه است و به علت ادامه حرکت این صفحه به سمت شمال شرق ، این کمربند کوه زایی همچنان پویا هست . رشته کوههای زاگرس در راستای جنوب غرب به شمال شرق (عمود بر روند زاگرس) به سه ناحیه تقسیم می شود که عبارتند از کمربند چین خورده زاگرس در عرض پایین ، زاگرس مرتفع و کمربند موسوم به سنندج – سیرجان .  اساس این تقسیم بندی بر مبنای خصوصیات زمین شناسی است .

۲-۱- کمربند چین خورده زاگرس

این ناحیه بصورت نواری باریک و طویل در شمال خلیج فارس و شمال شرق دشت خوزستان کشیده شده است . ارتفاعات منفرد و گرده ای شکل از ویژگیهای این ناحیه است که راستا یا کشیدگی این ارتفاعات در جهت شمال غرب – جنوب شرق است . این ناحیه بدون سرحدی تند و به طور کاملن تدریجی به ارتفاعات اصلی زاگرس (زاگرس مرتفع) می پیوندد. کوههای گنو ، شب  و گاوبست از مهمترین ارتفاعات این کمربند در شمال خلیج فارس هستند .

۲-۲- زاگرس مرتفع

رشته کوههای اصلی زاگرس از مرز آذربایجان غربی با ترکیه و همچنین از محل گوشه مرزی ایران ، ترکیه و عراق شروع می شود و بصورت دیواره ای به طول ۱۷۰۰ کیلومتر ، سرتاسر جنوب غرب ایران را در بر می گیرد. این رشته کوهها در شمال خلیج فارس به سمت شرق تا پهنه مکران ادامه دارند . برخی از مهمترین ارتفاعات زاگرس مرتفع از شمال غرب به جنوب شرق عبارتند از :  چهل چشمه در کردستان ، کوههای شاهو و پرو در کرمانشاه ، مجموعه کبیر کوه در ایلام  ، مجموعه اشترانکو در استان لرستان .

منطقه زردکوه بختیاری که در حد فاصل دو رودخانه بزرگ کوهرنگ و بازفت قرار داشته و قله هایی از قبیل “کلونچین” ، هفت تنان  و شاه شهیدان که همگی بیشتر از ۴۰۰۰ متر ارتفاع دارند را در میان خود جای داده است .

و بالاخره مجموعه کوههای ” دنا” که بخشی از رشته کوههای زاگرس مرتفع هستند . رشته دنا به طول تقریبی ۷۰ کیلومتر در حدود ۴۰ قله بالای ۴۰۰۰ متر را شامل می شود که از آن جمله می توان به : “قاش مستان” ۴۵۵۰ متر بلندترین قله زاگرس ، مورگل  ، برج آسمانی ، حوض دال و تعدادی دیگر اشاره نمود.

۲-۳-  کمربند سنندج – سیرجان

این ناحیه نوار باریک و طویل کوهستانی در شمال شرق زاگرس مرتفع است که از سنندج در شمال غرب تا سیرجان در جنوب شرق کشور ادامه دارد . ناحیه سنندج – سیرجان را شاید بتوان کوهپایه های شرقی زاگرس مرتفع دانست . این کوهستانها مشرف بر کویرهای و گودالهایی از قبیل کویر ابرقو و باتلاق گاوخونی هستند . از جمله کوه ها و قله های معروف این ناحیه از شمال غرب به جنوب شرق (از سنندج به سیرجان) می توان به : کوههای حسین بک ۳۱۰۰ متر،‌مجموعه کوههای استان همدان  شامل : الوند ، کلاغ لان ،‌دایم برف ، قزل ارسلان و یخچال را نام برد که همگی بالای ۳۲۰۰ متر ارتفاع داشته و صعود زمستانه آنها بسیار جذاب و زیباست .

کوهها و ارتفاعات این منطقه طولانی با پشت سر گذاشتن نواحی مرتفع شهرهای شازند، خوانساز ، اقلید ، و کوههای دره بید در شمال شرق فریدون شهر ، از طریق ارتفاعات موسوم به شکفت،خطابان و خواجوی به سیرجان در استان کرمان می رسد .

کوههای زاگرس در مقابل جریان توده های هوایی مدیترانه ای و اقیانوس اطلس قرار گرفته است و مانع نفوذ رطوبت مدیترانه ای به نواحی مرکزی ایران می شود . قسمتهای شمالی و جنوبی زاگرس از نظر بارندگی و آب و هوا متفاوت هستند و مقدار ریزش باران در قسمت شمالی بسیار بیشتر از قسمتهای جنوبی است . همچنین بخشهای غربی مرطوب تر از قسمتهای شرقی کوهستان است زیرا بادها وقتی به شرق زاگرس می رسند ، خشک شده و استعداد باران زایی را ازدست می دهند . کوهستانهای زاگرس دارای دو اقلیم کوهستانی معتدل (ارتفاعات بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ متر) و کوهستانی سرد(ارتفاعات بالاتر از ۲۰۰۰ متر) است . البته در تمام این ارتفاعات با کاسته شدن از عرض جغرافیایی میزان بارندگی کمتر می شود ، به طوری که خنک ترین قسمتها در شمال غربی و خشک ترین نواحی در جنوب شرقی این کوهستان مشاهده می شود .

۳-     کوههای شمال دریای عمان

منطقه ای کوهستانی که از شمال توسط هامون جازموریان و از جنوب توسط دریای عمان محدود شده، به پهنه مکران معروف است . این پهنه از طرف غرب در شمال تنگه هرمز به زاگرس متصل است و از سمت مشرق به کوهستانهای پاکستان می پیوندد . مهمترین رشته ارتفاعات این پهنه کوههای بشاگرد است . آتشفشانهای جوان بزمان ۳۵۰۰ متر و تفتان ۳۹۵۰ متر نیز در شمال این پهنه قرار دارند . پهنه مکران از طریق این آتشفشانها به کوهستانهای شرق ایران و کوههای مرکزی ایران متصل می شود و دیواره های فلات ایران را تکمیل می کنند .

کمی بارندگی و خشکی و برهنگی کوهها از ویژگیهای  پهنه مکران است . به علت عرض جغرافیایی پایین ، درجه حرارت بالا است . لذا مرتفع ترین بخشهای کوهستان نیز در اغلب اوقات سال ، فاقد هوای سرد کوهستانی است .

۴-     کوهستانهای شرق فلات ایران

این کوهها از شمال بیرجند در خراسان جنوبی تا ایرانشهر در جنوب بلوچستان کشیده شده اند و امتداد آنها شمالی – جنوبی است . این کوهها میان مناطق پست کویر لوت در ایران و هیرمند در افغانستان واقع شده و دیواره شرقی فلات ایران را می سازند . کوهستانهای شرق ایران از جنوب توسط آتشفشان تفتان و کوههای بیرگ به پهنه مکران متصل می شود . این کوهها در شمال از طریق ارتفاعات آهنگران  و توسط بعضی از رشته ارتفاعات ایران مرکزی به کوههای شمال خراسان می پیوند .

برخی از کوهها وارتفاعات قابل اشاره در این منطقه از شمال به جنوب : ” کوه سیاه” ، “بن در” و  “پلنگ کوه” در منطقه زابل هستند .

با وجود اینکه این کوهستانها از ارتفاع نسبتن زیادی برخوردار هستند اما در شمار نواحی سرد کوهستانی نیستند . گاهی اوقات بادهای غربی بخصوص در زمستانها مقدارکمی رطوبت به همراه دارند که به اعتدال نسبی هوا کمک می کند.

۵-     کوههای نواحی مرکزی فلات ایران

این کوهها به دو دسته عمده تقسیم می شوند که عبارتند از : ارتفاعات منفرد و پراکنده در سطح فلات ایران و رشته کوههایی که در امتداد قطر بزرگ کشور از شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده و به کمربند ارومیه – دختر معروف است .

کوههای جغتای در شمال سبزوار ، کوههای چهل تن در شمال کاشمر و تربت حیدریه ، رشته ارتفاعات بین طبس و کرمان شامل کوههای نیزار ، کوه مرغوب و کوه پلوار ، رشید کوه در جنوب دشت کویر ، کوه دربید در شمال شرق یزد و کوه یخ آب در جنوب دریاچه نمک از مهمترین رشته کوهها و ارتفاعات پراکنده ایران مرکزی محسوب می گردند .

حال با توجه به اینکه تشکیل کمر بند ارومیه – دختر در ارتباط با تکوین کمربند کوه زایی زاگرس است ، لذا روند آنها از روند کوههای زاگرس تبعیت می کند . این رشته کوهها در شمال به زاگرس متصل می شود و از سمت جنوب به آتشفشان تفتان می پیوندد و از این طریق به پهنه مکران و رشته کوههای شرق ایران متصل است . مهمترین ارتفاعات این رشته کوهها از جنوب شرق به سمت شمال غرب عبارتند از :  جبال بارز، کوههای هزار ۴۴۶۵ متر و لاله زار ۴۳۵۰ متر در شمال بافت ، جوپار ۴۱۵۰ متر ، کوشا ۴۴۰۰ متر  ، تزرجان ۴۰۰۰ متر با آن دیواره معروفش و همچنین شیرکوه یزد ۴۰۵۵  متر ، کوههای کرکس  و کوه بلقیس .

کوههای مرکزی ایران نیز مانند کوههای شرقی ، تقریبن بایر و برهنه هستند . نواحی مرتفع این کوهها به علت ارتفاع نسبتن زیاد ، دارای آب و هوای کوهستانی است . به علت اختلاف دما بین این کوهستانها با دشتهای مجاور ، بادهای محلی مختلفی در نواحی مرکزی ایران تولید می شود . رطوبت اندکی که به دلیل ارتفاع زیاد، از جریانهای غربی و یا جنوبی دریافت می شود به اعتدال نسبی هوا در نواحی مرتفع و کوهپایه ها کمک می کند و موجب اسکان مردم و تشکیل روستاها و شهرهای مختلف در دامنه ها و کوهپایه های این کوهها شده است .

همنوردان عزیز ،  برای تهیه و نوشتن قسمتهایی از متن فوق ، منابع متعددی همانگونه که در ابتدای بخش تقسیم بندی کوههای ایران دراین مقاله بدان اشاره شد ، مورد استفاده قرار گرفته است .

جا دارد مراتب تشکر و قدردانی خود را به عنوان یک فردعلاقه مند به کوه وکوهنوردی ازافرادی که درتهیه و انتشارکتابها و نقشه  های جغرافیایی در کشور ، زحمتها کشیده و رنجها برده اند  ابراز نمایم .

به امید سلامتی و شادکامی

مسعود سلیم پور – شهریور۱۳۹۰

m.salimpoor@gmail.com