باشگاه کوهنوردی تیلار گروه کوهنوردی تیلار رشت به طور معمول حضور در طبیعت و مناطق بکر کوهستانی، میتواند بسیار لذت بخش و شیرین باشد. لذتی که اگر آن را با حضور دوستان یا خانواده تقسیم کنیم، دو چندان خواهد شد. انرژی و شور و شوقی که محفل گرم دوستان و خانواده را فرا گرفته، میتواند توجه و حواس عمومی را از تغییرات سریع در محیط پیرامون غافل کند. وسعت و شدت این غافلگیری ممکن است بسیار دلخراش و هراس انگیز باشد. تغییرات سریع در وضعیت و شرایط جوی یکی از عمدهترین خطرات طبیعت محسوب میشود. این تغییرات گاه بسیار آرام و خزنده و گاه چنان سریع و آنی روی میدهند که فرصت عکسالعمل مناسب و به موقع را به انسان نخواهد دادو مشاهده آسمانی صاف و آفتابی در صبحگاه، هرگز نمیتواند تضمینی برای پایداری هوا و سپری نمودن روزی خوب و خوش در کوهستان محسوب گردد. بنابراین اگر برای حضور در طبیعت و محیط کوهستان به روند سریع تغییرات جوی بیتوجه یا کم توجه بوده و یا آن را دست کم بگیریم به آسانی در دام طبیعت خواهیم افتاد. یکی از این دامها و خطرات، «آذرخش» و دیگری «تندر» است؛ که از قضا هر دو بسیار سریع و آنی روی میدهند. بهتر است تعریفی ساده از تفاوت میان آذرخش و تندر داشته باشیم.
تفاوت آذرخش با تندر:
آذرخش (Lightning) : به تخلیه الکتریسیته بین ابر و زمین میگویند. از آن تحت عنوان «صاعقه» یا «رعد و برق» نیز یاد میشود.
تندر (Thunder) : به تخلیه الکتریسیته «بین دو ابر» و یا در حالت خاص به تخلیه الکتریسیته «درون یک ابر بسیار بزرگ» میگویند.
فاصله ما از آذرخش و تندر:
اگر مابین دیدن و شنیدن رعد، یک ثانیه فاصله باشد، فاصله آن از شخص در حدود ۳۳۰ متر است (سرعت صوت). هر قدرفاصله میان ما با کانون آذرخش کمتر بوده و جهت حرکت ابرهای خطرناک نیز به سمت ما باشد؛ باید بدانیم با شرایط دشوارتری مواجه خواهیم بود.
شدت جریان الکتریکی و دمای آذرخش:
شدت جریان الکتریکی در رعد و برق ممکن است بین ۱۰۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ آمپر باشد. تخلیه الکتریکی که از یک ابر به ابر دیگر و یا به زمین بوجود میآید، میتواند قلب انسان را از کار بیاندازد؛ ششها را پاره کند و سبب سوختگی جدی در بدن شود. هوایی که نور برق از میان آن میگذرد به شدت گرم میشود. جریان الکتریکی شدید میزان حرارات هوا را در کانالی که برق از آن عبور میکند برای مدت یک میلیثانیه تا ۳۰۰۰۰ درجه سانتیگراد بالا میبرد. هوایی که بطور ناگهانی این میزان گرم میشود به سرعت منبسط شده و ضربهای به هوای اطراف میزند و امواجی را با فشار بین ۱۰ تا ۳۰ اتمسفر به وجود میآورد.
بر اثر برخورد ابرهای دارای بارهای غیر هم نام، واکنشهای الکتریکی شدیدی به صورت نور و صدای شدید بنام صاعقه یا رعد و برق تولید میگردد که با نورو صدای شدید همراه است. بر اساس مطالعات و بررسیهای به عمل آمده توسط متخصصین امر تعداد رعد و برق در هر لحظه در سراسر دنیا بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ بار میباشد. به عبارت دیگر حدود ۶۰۰۰ جرقه الکتریکی در هر دقیقه در دنیا زده میشود.
خطرناکترین فصلها:
هر قدر به محور استوا نزدیکتر شویم بر تعداد آذرخشها افزوده میشود، اما در مناطق قطبی به ندرت ممکن است آذرخش رخ دهد. همچنین به دلیل ناپایداری و تلاطم هوا، بهار و پاییز به ترتیب؛ خطرناکترین فصلها از نظر وقوع آذرخش و تندر محسوب میشوند.
آمار اصابت صاعقه: آمار دقیقی در ایران نداریم، ولی در آمریکا حدود ۱۰۰۰ نفر اصابت و ۱۰۰ نفر مرگ گزارش میشود. یعنی میزان مرگ آن ۱۰% است. لازم به ذکر است کشور آمریکا از نظر اصابت آذرخش و تندر، در ردیف کشورهای پرحادثه قرار دارد.
یکی از تولیدات آذرخش و تند: گاز اوزون!
آذرخش و تندر، گازی سمی به ناماوزون (O۳) تولید میکنند. این گاز به جای دو اتم اکسیژن، از سه اتم اکسیژن تشکیل شده و در سطح کره زمین، از آن به عنوان گازی سمی و خطرناک یاد میشود. اما همین گاز سمی و خطرناک، اثرات سودمند بسیاری برای ادامه حیات بشر بر روی کره زمین دارد! پس از هر آذرخش و تندر، گاز اوزون تولید شده به سمت جو رفته و با استقرار در لایههای بالایی جو؛ در نقش لایه محافظت کننده کره زمین در برابر نفوذ اشعههای خطرناک کیهانی، انجام وظیفه میکند.
مولکولهای اوزون در ارتفاع ۱۵ تا ۲۵ کیلومتری از سطح دریا متمرکز شده و با جذب پرتوهای فرابنفش؛ به هستی جانداران در روی کره زمین کمک میکند. غلظت آن با ارتفاع از سطح دریا، عرض جغرافیایی و بر حسب زمان تغییر میکند. ۴۰% از منطقه حاره (معادل ۵۰% از کره زمین) همیشه رعد و برق و توفان دارد. منطقه گات غربی و گات شرقی که در کشور هند قرار دارند، در خطر دائمی صاعقه واقع شدهاند. صاعقه باعث حاصلخیزی خاک میشود. بنا بر تحقیقات انجام شده، صاعقه تاثیر مثبت خود را نیز در از میان بردن بیماریهای مهلکی نظی طاعون و … نشان داده است.
نشانههای آذرخش و توفان تندری:
۱- جذب الکتریسیته: در تماس دست یا بدن با صخرهها و سنگهای تیز؛ نوع خاصی از گزیدگی و برق گرفتگی ضعیف احساس میشود.
۲- استشمام بوی سیر مانند در هوا (به علت وجود گاز اوزون)
۳- مشاهده هاله نور آبی رنگ پیرامون اجسام فلزی یا نوک تیز
۴- شنیدن صدای وز وز در هوا
۵- مشاهده ابر گل کلمی شکل در آسمان (به ویژه ابر سندانی شکل)
۶- سیخ شدن موهای سر و بدن
صدمات آذرخش:
صدمات ناشی از آذرخش (صاعقه) را میتوان به ۳ دسته کلی تقسیم کرد.
گروه اول: صدمات ناشی از برخورد مستقیم آذرخش (صاعقه) با شخص
گروه دوم: صدمات ناشی از ولتاژ گام (برق زمینی)
گروه سوم: صدمات ناشی از عوارض جانبی آذرخش (مانند حرارت جانبی، نور، صدا، موج و گاز)
از جمله صدمات ناشی از برخورد مستقیم و غیرمستقیم آذرخش با افراد، میتوان به موارد زیر اشاره نمود: ایست قلبی، سوختگیهای سطحی و عمقی، (سوختگیهای نقطهای، مویرگی، پر مانند، خوشهای و گل صاعقه که به خالکوبی دائم زیگزاگ شبیه هستند)، ایجاد نوع خاصی از پختگی و التهاب در پوست (با سوختگی اشتباه نشود)، صدمات خفیف یا شدید مغزی، پارگی پرده گوشها، کاهش شنوایی و ناشنوایی، فلج شده موقتی یا دائمی در اندام، از کار افتادن کلیهها، خونریزی داخلی، شوک، آسیب خفیف یا شدید دستگاه عصبی، بیحسی یا فلج شدن اندام انتهایی مثل پاها (به ویژه در ولتاژ گام)، شکستگی استخوانها (پرت شدن در اثر انفجار و موج صاعقه)، مشکلات ریوی و اختلال تنفسی، کما و نهایت مرگ.
برق زمینی یا «ولتاژ گام»:
یکی از عواقب خطرناک آذرخش است؛ برق زمینی، جریانی است که پس از وقوع صاعقه برای لحظاتی در زمین باقی میماند تا جذب زمین شده یا تبدیل به گرما شود. معمولاً قسمت عمده برق زمینی در اعماق فرو میرود اما اگر سطح زمین مرطوب، دارای بستر سنگی یا پوشیده از خاک مناسب یا علفزار باشد، ترجیح میدهد که روی سطح زمین و در جهات مختلف، حرکت کند. این پدیده را ولتاژ گام مینامند زیرا با وارد کردن برق از راه گامهای شخص (پاهای او)، باعث برق گرفتگی او میشود. ولتاژ گام تا شعاع چندین متر در اطراف محل اصابت آذرخش پراکنده شده و اشخاصی که در مسیر حرکت آن قرار گرفته باشند را دچار برق گرفتگی میکند. اینکه ولتاژ گام دقیقاً چقدر برد دارد قابل محاسبه نیست و به میزان رسانایی خاک آن محل و … بستگی دارد. ولی به ندرت دیده شده برق زمینی بیشتر از ۱۰۰ متر در سطح زمین پیش برود.
صدمات ناشی از ولتاژ گام: صدمات ولتاژ گام به صدمات ناشی از برق گرفتگی شدید محدود میشود. بیشتر عوارض فوق را میتوان در لیست صدمات ولتاژ گام قرار داد اما ولتاژ گام قدرت کمتری دارد و دارای عوارض چون نور و موج انفجار هم نیست. بنابراین جراحات خفیفتری ایجاد میکند؛ مثلاً سوختگیهای ناشی از ولتاژ گام با وجود عمقی و خطرناک بودن، به سطح نمیرسد و ضربه مغزی نیز در زمره این صدمات قرار نمیگیرد. افت فشار و کرختی و بیحسی شدید دست و پا از دیگر عوارض ولتاژ گام است.
آذرخشهای رنگین:
آذرخشها و تندرها را میتوان به صورت طیفی از رنگهای متنوع در آسمان مشاهده نمود. این تنوع رنگ، توضیحات جالبی نیز در پی دارد. این رنگها حاشیهای بر رنگ سفید مرکزی بوده و معمولاً شامل رنگهای آبی، زرد و بنفش هستند. رنگ صاعقه، میزان حرارت آنرا تعیین میکند. بنفش، خنکترین و سرخ داغترین رعد و برقها میباشند.اما رنگ آذرخش (صاعقه) به عوامل محیطی نیز بستگی دارد:
۱- بروز صاعقه آبی به معنی شرایط رگبار و تگرگ است.
۲- بروز صاعقه قرمز به معنی بارش باران است.
۳- بروز صاعقه زرد به معنی وجود گرد و غبار در هوا است.
۴- برزو صاعقه سفید به معنی خشکی و عدم رطوبت هولسا و اغلب باعث آتشسوزی در جنگلها میشود.
شرایط جوی ایجاد صاعقه:
تحت شرایط اتمسفریک، بارهای درون ابر یونیزه شده و از یکدیگر جدا میشوند. بدین صورت که بارهای منفی به سمت پایین ابر حرکت کرده و بارهای مثبت به سمت بالای ابر میروند و یا برعکس.
مخروط امنیت:
استقرار در مخروط امنیت: اگر هنگام وقوع آذرخش، در نزدیکی ما یک درخت بلند و تک وجود دارد؛ میتوان از زیر بخشی از آن درخت، به شیوه ذیل به عنوان چتر ایمنی بهره جست: بر اساس شکل زیر، بهتر است از یک سوم میانی جهت استقرار موقت استفاده نمود. نزدیک شدن به یک سوم داخلی و یا یک سوم خارجی، ضریب اصابت آذرخش را به شدت افزایش میدهد. خروج از امنیت نیز، به وضوح؛ موجبات اصابت آذرخش به فرد را فراهم میسازد. در شکل زیر محدوده غیرایمن با unsafe محدوده ایمن یا safe نمایش داده شده است.
نقش آموزش در افزایش ضریب ایمنی:
نباید فراموش کرد که در ارتفاعات همیشه محاسبات قبلی درست از آب در نمیآید. چون در کوهستان تغییرات دما و شرایط جوی شدیدتر میباشد، معمولاً آنها که خود را آماده ساختهاند؛ سالمتر و موفقترند.
شناخت دقیق ابرهای خطرناک، به ویژه در مناطق مرتفع و کوهستانی؛ نیازمند کسب تجربه و دانش است. تجربه و دانشی که قدرت تصمیمگیری فرد را در موقع حساس و بحرانی، تقویت کند. حضور در کلاسهای تخصصی مانند هواشناسی کوهستان و همچنین انجام مطالعه مداوم در زمینههای مرتبط، یکی از پیششرطهای کسب موفقیت میباشد.
در پیمایش درهها، به ویژه دره پرشیب و بیگریزگاهی مانند اندرس (اندرسم)؛ باید به وضع هوا و پیشبینی سازمانهای هواشناسی توجه داشت؛ خطر باران را جدی گرفت و به افراد شرکت کننده گوشزد کرد که برنامه میتواند در هر لحظه لغو شود. ارتقای ایمنی: نباید تعریف مطلقی درباره ایمنی به کار رود. ایمنی وضعیتی پویاست و تنها به معنی فقدان آسیبها و خطرات نمیباشد. ارتقای ایمنی فرآیندی است که هدف آن، اطمینان از وجود و حفظ شرایطی است که برای دستیابی و حفظ سطح ایده آلی از ایمنی مورد نیاز میباشد. پیش از حضور در طبیعت، نسبت به شناخت خطرات پنهان و آشکار موجود در طبیعت و شیوههای برخورد ایمن با آنها اقدام شود.
میدان مغناطیسی:
ممکن است بسیاری از طبیعتگردان یا کوهنوردان هرگز به طور مستقیم با پدیده آذرخش و تندر مواجه نشوند، اما در «میدان مغناطیسی» آن قرار گیرند. نشانهها و آثار مشخصی وجود دارد که گوشزد میکند وارد «منطقه ممنوعه» شدهایم! این نشانهها عبارتند از:
۱- سیخ شدن موهای سر و بدن
۲- شنیدن صدای وز وز یا زنگ خاص گوشها
۳- استشمام بوی اوزون (بوی سیر مانند)
۴- مشاهده هالهای به رنگ آبی روشن؛ پیرامون اجسام فلزی، به خصوص نوک و لبههای تیز آنها
۵- احساس نوع خاصی از گزش، خارش، سوزش و یا قلقلک نه چندان خوشایند در بخشهایی از پوست، که با لباس تماس مستقیم دارد؛ مانند دکمههای فلزی، زیپها و سر زیپهای فلزی و …
۶- مشاهده جرقههای ریز یا شنیدن صدای آن جرقهها در اثر تماس مستقیم بدن با لباسها و یا اجسام فلزی
۷- احساس گزش یا گزیدگی بلافاصله پس از تماس دست یا بخشی از بدن با سنگهای تیز،میلهها،باتون، لوازم فنی، اجسام فلزی و…
۸- توجه به رفتار متفاوت پرندگان یا حیواناتی که در پیرامون ما قرار دارند (دقت داشته باشید فرار ناگهانی یا حرکت سریع آنها به مناطق پایین دست؛ الزاماً جهت فرار از دست شکارچیان یا حیوانات وحشی نیست.)
۹- دریافت اختلال یا نویز خاصی روی تلفنهای همراه، رادیو و …
۱۰- از کار افتادن ناگهانی دستگههای الکتریکی و یا خراب شدن دائمی آنها مانند: دستگاه جیپیاس (GPS)، دوربین عکاسی یا فیلم برداری، تلفن همراه، رادیو، پخشکنندههای موسیقی نظیر MP3 Player، چراغ قوه، چراغ پیشانی و …
(میله پرچم؛ با این که از ارتفاع چندانی برخوردار نیست و تقریباً هم ارتفاع باتون کوهنوردی میباشد، اما نقش یک میله آنتن یا برقگیر را ایفا نموده است.)
نتایج یک تحقیق پیرامون رابطه «جنسیت افراد» با «درصد اصابت آذرخش»:
مردان بیشتر از زنان دچار صاعقه زدگی میشوند! مطالعات جدید نشان میدهد دلیل بالاتر بودن آمار مرگ و میر مردان در اثر برخورد صاعقه عاملی فیزیکی نبوده و مردان تنها به دلیل نمایش دادن میزان شجاعت خود جانشان را در معرض خطر قرار میدهند. به گزارش «خبرگزاری مهر»، از میان ۶۴۸ انسانی که از سال ۱۹۹۵ تا سال ۲۰۰۸ در اثر اصابت رعد و برق در ایالات متحده جان خود را از دست دادهاند ۸۲ درصد مرد بودهاند. پدیدهای که توجه دانشمندان را برای یافتن دلیل بیولوژیکی آن جلب کرد. بر این اساس نظریههای جالب توجهی از جمله وجود میزان اضافی از مواد آهنی در کاسه سر مردها و یا خواص رسانایی در بدن آنها ارائه شد، که در نهایت تمامی این نظریات با ارائه دلیل جالبتری رد شدند.
«جان جنسنیوس» متخصص ایمنی در مرکز صاعقه در مرکز ملی خدمات آب و هوایی اعلام کرد دلیل بیشتر بودن مرگ مردها در اثر صاعقه زدگی ریسک پذیری بالای آنها به منظور جلب توجه شرایطی است که طوفانهای شدید به همراه رعد و برقهای قدرتمند آغاز شدهاند. وی میگوید کمتر پیش میآید که مردها در اثر آغاز شرایط نامساعد جوی از کار دست بکشند و تحت طوفانی نیز به فعالیتهایی نظیر ماهیگیری و گلف ادامه میدهند و به این شکل خود را در معرض اصابت رعد قرار میدهند. آمار نشان میدهد فعالیتهای سرگرم کننده و تمرینات ورزشی نیمی از حادثههای منجر به مرگ ناشی از اصابت رعد و برق را به خود اختصاص داده است.
نتیجه گیری:
گاهی ساختار زیبا و سحرآمیز طبیعت ما را چنان در خود غرق میکند که مخاطرات آن را به دست فراموشی میسپاریم. شاید گزاف نباشد اگر بگوییم؛ سهم ما از حضور در طبیعت نباید تنها به تماشا نشستن و نظاره کردن چشماندازهای با شکوه آن باشد. بلکه میتوان نخست با آموزشهای پایه، اساسی و مداوم بر میزان تجربیات شخصی بیفزاییم و سپس با سطح آگاهی بالاتری قذم در راه پرفراز و نشیب طبیعت بگذاریم.
آذرخش و تندر دو پدیده طبیعی و بخشی از نظام قانونمند طبیعت هستند. به دلیل سرعت عمل بالا و انرژی فراوانی که تولید میکنند ممکن است در نگاه نخست، از آنها به عنوان «خطر» نگریسته شود؛ در حالی که همین پدیده خطرناک، مهربانانه از پوست و جان ما در برابر اشعههای خطرناک محافظت میکند.
